Het oudste filmfestival ter wereld vertoonde dit jaar een zestigtal films. Achttien in competitie — waarvan acht geregisseerd door vrouwen —, vijfentwintig buiten competitie en negentien in de nevensectie Orizzonti — de nieuwe trends in wereldfilm. Dat is een derde minder dan vorig jaar, maar gezien de corona-omstandigheden toch een hele prestatie.

Voorspellingen komen zelden uit

Als filmjournalist moest je veel tijd investeren in het online uitzoeken en reserveren van filmtickets. Overal werd je temperatuur gemeten, steevast 35°. Even betrouwbaar als de coronatest waarbij alle 165 Tourrenners negatief testten. Bovendien werd je rugzak grondig gecontroleerd. Vermits een dag maar vierentwintig uren telt, de vaporetto’s geen speedboten zijn en er buiten de films nog persconferenties en interviews zijn, heb ik zevenentwintig films gemist.

Halfweg de Biënnale heb ik mij aan een prognose gewaagd in Doorbraak. Nu het Officiële Palmares bekend is, blijkt die voorspelling voor de helft uitgekomen. Wat hier nu volgt is mijn Doorbraak Top Vijf van de overige drieëndertig films die ik wel gezien heb, met vijf films die Doorbraaklezers hopelijk zullen appreciëren.

De eerste genocide sinds de Shoah

Op de vijfde plaats staat Quo Vadis, Aida? van de Bosnische cineaste Jasmila Zbanic. Haar eerste langspeelfilm Grbavica won in 2006 de Gouden Beer van Berlijn. Vreemd genoeg kreeg deze filmparel geen enkele prijs van de Officiële Jury.

De prijzen van de Officiële Jury kritisch beoordelen, doe je bijna automatisch wanneer je tien dagen lang zelf de films geëvalueerd hebt in één van de nevenjury’s — de Signisjury. Die is al zesenzeventig jaar lang aanwezig op de Biënnale. Het is zowat de oudste nevenjury van alle grote festivals, ouder dan de persjury. Wij gaven een aanbeveling aan Nomadland, erg voorspelbaar.

Onze hoofdprijs, de Signisprijs, ging echter naar Quo Vadis, Aida? De motivatie daarvoor was de volgende: ‘De slachtpartij van Srebrenica in juli 1995 is zeer goed gedocumenteerd. Het was de eerste genocide op Europees grondgebied sinds de Shoah. Geen enkele documentaire laat je de horror zo sterk aanvoelen als Quo Vadis, Aida? van de Bosnische cineaste Jasmila Zbanic. De brutale terreur zien we door de ogen van lerares en VN-tolk Aida, een moeder van twee zonen die wanhopig vecht voor het leven van haar gezin en de inwoners van Srebrenica. De beroemde vraag ‘Quo Vadis?’ van apostel Petrus aan Christus wordt duidelijk in het verrassend hoopvolle einde.’

Atheïsten, agnostici en katholieken zijn het roerend eens

Ook een andere nevenjury dacht er zo over. Die van de UAAR (Unione degli Atei e degli Agnostici Razionalisti). Atheïsten en agnostici die het roerend eens zijn met een katholieke Signisjury! Dan moeten de humane en christelijke waarden wel erg overtuigend geweest zijn. Waarom de jury onder leiding van Cate Blanchett er geen prijs voor over had, was waarschijnlijk dat ze geen twee films wilde bekronen over notoire historische slachtingen: die van Srebrenica en die van Novocherkassk. Allebei worden ze gezien vanuit het standpunt van een vrouw: een moeder die haar twee zonen uit Srebrenica wil smokkelen in Quo Vadis, Aida? en een moeder die haar dochter wil redden in Dear Comrades! Het is dan ook deze zwart-witfilm van de 83-jarige veteraan Andrei Konchalovsky die de Speciale Juryprijs in de wacht sleepte.

In 1995 kwam er geen ondersteuning van de VN voor Srebrenica. Kwatongen beweren dat de Joodse lobby geen islamconclaaf wilde in Europa. De Nederlandse luitenant-kolonel Thom Karremans, knap vertolkt door Johan Heldenberg, stond erbij, keek ernaar en bezorgde het thuisland een trauma van jewelste. Dat er dit jaar ook geen officiële steun kwam voor de film, spreekt boekdelen!

Deze film en aansluitend een debat: een ideale Doorbraakavond!

See you on the road

Op 4. Nomadland van Chloé Zhao was de gedoodverfde winnaar van de Gouden Leeuw. De film kreeg ook een aanbeveling van de Signisjury met als motivatie: ‘Nomadland focust op het groeiende aantal oudere werklozen die met hun camper Amerika doorkruisen op zoek naar een job, net als de eerste Amerikaanse pioniers. Ze zeggen nooit “goodbye”, maar “see you on the road”.’

‘Via het personage van Fern, schitterend vertolkt door Frances McDormand, zijn we getuige van hun waardigheid en van de solidariteit tussen deze postindustriële nomaden. Prachtig gefotografeerd, is deze road movie, geregisseerd door Chloé Zhao, een krachtige hymne aan het leven zelf.’ Net zoals Rosetta in Cannes 1999 was ook Nomadland de laatst vertoonde film in de competitie. De laatsten zullen de eersten zijn! Anders dan Rosetta was Nomadland wel de verwachte winnaar tijdens het tiendaagse filmfestival.

De Easy Rider van zestigplussers

Nomadland is een film die het hoofdthema van Venetië 77 prachtig samenvat. Vrouwen hebben geen man nodig om het leven aan te kunnen. Fern is wel ‘houseless’ maar voelt zich nooit ‘homeless’. Dit sterke Fern-personage vinden we ook terug in Quo Vadis, Aida?, The World to Come en Le Sorelle Macaluso.

Nomadland is de Easy Rider van de zestigplussers. Deze Gouden Leeuwwinnaar gaat niet over stoere mannen die op hun hippe choppers de Amerikaanse droom zien eindigen in een nachtmerrie, maar over een oudere, Shakespeare citerende ex-lerares in een aftandse camper die de nachtmerrie van de economische recessie overwint door te blijven dromen.

Es zittern die morschen Knochen

Op 3. De Duitse film van Julia von Heinz Und morgen die ganze Welt is een zoektocht naar de motieven van Luisa (Mala Emde), een jonge studente rechten uit een rijke familie. Waarom laat zij haar luxeleventje achter om aan te sluiten bij de antifascistische beweging Antifa? Volgens president Trump is Antifa een terroristische groepering zoals Al-Qaeda en IS. Voor Luisa met haar geweldloze aanpak is het de ideale weg om het opkomende rechts-extremisme, rechtspopulisme en racisme in Duitsland te bestrijden. Ideologisch staat Luisa zwak. Doet zij het omwille van de charismatische jonge leider Alfa of de oudere revolutionair Dietmar, een ex-RAF-aanhanger? Het einde slaat in als een bom.

Opmerkelijk dat na de film niemand van de jongeren de titel kon verklaren. Het lied Es zittern die morschen Knochen van Hans Bauman is net zoals het Horst Wessellied nu verboden in Duitsland. Het refrein dat je wel mag neuriën, maar zeker niet luidop zingen, klinkt zo: ‘Wir werden weiter marschieren, Wenn alles in Scherben fällt, Denn heute da hört uns Deutschland, Und morgen die ganze Welt’

Onuitputtelijke inspiratiebron

En dan was er nog Final Account van Luke Holland! Het laatste decennium worden we overspoeld door Shoahfilms. Onder meer Phoenix, Im Labyrinth des Schweigens, Son of Saul, Denial, Riphagen, Sobibor en nu in deze Biënnale Final Account van Luke Holland.

Nazi-Duitsland blijft een onuitputtelijke inspiratiebron voor films. Soms voor een filmparel als A Hidden Life, soms voor een satire als Jojo Rabbit, maar dikwijls voor banale exploitatiefilms. Nieuw is nu dat het vooral Duitse cineasten zijn die via films met hun verleden in het reine willen komen. Werk ohne Autor is daarvan het knapste voorbeeld.

De moordregimes van Stalin en zijn opvolgers komen echter veel minder aan bod. Nu dus eindelijk wél, hier in de Biënnale, met Dear Comrades. Verleden jaar met Mr Jones (2019) van Agnieszka Holland over journalist Gareth Jones (1905-1935) uit Wales die na zijn interview met Hitler de toelating kreeg voor een vraaggesprek met Stalin. Onderweg is hij getuige van de ‘Holodomor’, de vreselijke hongersnood in Oekraïne die meer dan 2,5 miljoen doden maakte. Niemand gelooft de gewetensvolle Jones die dit een genocide noemt, veroorzaakt door Stalins beleid dat graan exporteert om wapens te kopen voor de oorlog tegen Hitler. Niemand, behalve George Orwell, die in zijn Animal Farm (1943) de boer Mr Jones noemt. De hoofdrollen in Mr Jones zijn voor James Norton en Vanessa Kirby, dé ster van deze Biënnale!

En dan is er natuurlijk nog die andere Poolse film, Katyń (2007) van regisseur Andrzej Wajda, die eindelijk de waarheid vertelt over het bloedbad van april-mei 1940 waarbij 4.410 Poolse officieren werden vermoord. Door de geallieerden, tegen beter weten in, maar toegeschreven aan de nazi’s om Sovjetleider Stalin niet voor het hoofd te stoten.

Niet ‘nature’ maar ‘nurture’

Op 2. Bijzonder fascinerend is de documentaire Crazy, not insane van documentarist Alex Gibney. Die is bekend van onder meer Enron: The Smartest Guys in the Room. Die werd in 2005 genomineerd voor de Oscar voor beste documentaire. Schrijver Robert Louis Stevenson schreef het al in 1886 in zijn roman The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde: ‘Man is not truly one, but two.’

Ook forensisch psychiater Dr Dorothy Lewis gaat in op het principe van een gespleten persoonlijkheid. En zij kon het weten. Ze had immers tweeëntwintig beruchte seriemoordenaars, waaronder Ted Bundy, verdedigd met haar diagnose DIS (Dissociatieve Identiteitsstoornis). Haar antwoord op de vraag ‘Moeder waarom doden wij?’ is dat niemand als moordenaar wordt geboren. Het is dus niet ‘nature’ maar ‘nurture’, plus een gespleten persoonlijkheid die ons de meest afschuwelijke moorden doet plegen.

Twee hoogtepunten uit de documentaire zijn het gesprek met Bundy net voor zijn executie. De interesse van Dr Dorothy Lewis gaat daarbij niet naar hoe hij die dertig meisjes heeft afgeslacht, maar waarom. Het is net daarom dat zij pleit tegen de doodstraf. Levenslang opgesloten had Bundy een bron van informatie kunnen blijven. Nog ijzingwekkender is haar gesprek met een ‘normale’, freelance, drukbezette beul. Voer voor discussie!

Ben ik dan de hoeder van mijn broeder?

Op 1. Nuevo Orden is een keiharde Mexicaanse thriller. Het is de zesde langspeelfilm van Michel Franco. Bij ontvangst van zijn Grote Juryprijs nodigde hij prompt Cate Blanchett uit voor zijn volgende film. Tijdens het glamoureuze trouwfeest van de 25-jarige Marianne komt een vroegere werknemer geld lenen voor een operatie. Niemand van de superrijken is bereid het geld, dat ze zo maar uit hun broekzak kunnen toveren, te geven, behalve de jonge bruid. Wat de lagere klasse niet krijgt van de rijken, pakken ze hen brutaal af in een vreselijk bloedbad.

Buñuel is nooit ver weg. Ook armen zijn corrupt, was de boodschap van zijn Gouden Palmwinnaar Viridiana. Daarin beleven bedelaars een Laatste Avondmaalorgie in de chique vertrekken van hun meesters. Te veel geweld en naakt, was de kritiek op Franco’s provocerende film. Te veel noten, was ook de kritiek van koning Joseph II op Mozarts geniale muziek in Amadeus. Er zijn net zoveel noten, geweld- en seksscènes als de componist of cineast essentieel en betekenisvol acht! Zolang wij — net zoals Kaïn op de Bijbelse vraag ‘Ben ik dan de hoeder van mijn broeder?’ — niet volmondig ‘ja’ kunnen antwoorden, zal het blijvende klassenverschil tussen rijk en arm onze toekomst bepalen in een nieuwe orde: die van de chaos.

Johan Heldenberg

Venetië 77: Doorbraak Top 5

Cinema is niet… dood in Venetië