Regent het in Parijs, dan druppelt het doorgaans ook in Brussel. En dus galmt de beestachtige moord op de Franse geschiedenisleraar Samuel Paty ook stevig door in de Vlaamse lerarenkamers. De vaststelling dat uitgerekend leerkrachten geschiedenis zelf een relatief grote vrijheid genieten om de inhoud van hun lessen te bepalen, is in dat opzicht niet meteen geruststellend. Tal van Franse leerkrachten getuigden de voorbije week al dat ze het nooit meer in hun hoofd zouden halen om Mohammed-cartoons te tonen.

Voorzichtigheid of zelfcensuur?

Ook in Vlaanderen staan leerkrachten daar niet meteen voor te springen, zo bleek uit enkele getuigenissen die De Standaard deze week bij elkaar raapte. Niet onbegrijpelijk uiteraard, maar hoe ver kunnen we gaan alvorens voorzichtigheid omslaat in pure zelfcensuur? En hoe vrij zijn leerkrachten geschiedenis hier om zelf de inhoud van hun lessen te bepalen, als er pakweg een thema zoals de vrijheid van meningsuiting op de agenda staat? Behoorlijk vrij, zo blijkt, wat meteen ook impliceert dat terreurdaden zoals die in Parijs wel degelijk een sterk ontwrichtende impact zouden kunnen hebben op de inhoud van sommige lessen.

‘Leerkrachten geschiedenis kunnen hun lesinhouden zelf invullen,’ vertelt Johan Vankeersbilck. ‘Het is dus niet zo dat ze een soort van verplicht lijstje met onderwerpen moeten afvinken. We werken met halfopen leerplannen: de historische periodes die aan bod moeten komen, liggen vast. Hoe de leerkracht zijn lessen daarover invult, bepaalt hij zelf.’

Leerplan

Vankeersbilck is al ruim twintig jaar begeleider geschiedenis in het vrije onderwijsnet in West-Vlaanderen. In die rol vertaalt hij de eindtermen in een concreet leerplan én ondersteunt hij de leerkrachten ook bij de realisatie van dat leerplan. Vorig jaar werden er in de eerste graad van het secundair onderwijs overigens gloednieuwe leerplannen uitgerold, gebaseerd op de nieuwe eindtermen. De volgende jaren zullen die nieuwe leerplannen ook stelselmatig in de hogere graden worden ingevoerd.

‘In het gemeenschapsonderwijs werkt men voor geschiedenis overigens niet langer met concrete leerplannen,’ stipt hij aan. ‘De leerkrachten daar baseren zich voor de invulling van hun lessen rechtstreeks op de nieuwe eindtermen, al kunnen ze daarbij wel een beroep doen op didactische fiches. Maar algemeen gesteld breken die nieuwe eindtermen geschiedenis natuurlijk ook niet resoluut met de oude. Historische beeldvorming stond en staat nog altijd centraal als invalshoek.

Vandaag is er in de leerplannen wellicht wat meer aandacht voor een multiperspectivistische benadering, waarbij we het eenzijdige westerse perspectief trachten te doorbreken. Denk bijvoorbeeld aan een thema als de kruistochten: het idee alsof onze koene ridders enkel naar daar trokken om heilige plaatsen van het christendom te beschermen, klopt natuurlijk niet. Dat moeten we in onze lessen geschiedenis ook bespreekbaar maken.’

Canon

Je kan je uiteraard de vraag stellen of we – door leerkrachten geschiedenis zoveel vrijheid te geven via open leerplannen – onbewust ook niet de deur openzetten om in een grote boog rond gevoelige thema’s heen te fietsen als de klascontext hen daartoe uitnodigt. Iets wat vandaag — zeker voor thema’s als pakweg de vrijheid van meningsuiting of de evolutieleer — natuurlijk net niet de bedoeling kan zijn. Johan Vankeersbilck: ‘Lessen geschiedenis moeten in de eerste plaats een methode binnen brengen in de klas, en leerlingen leren om historisch te denken. De inhoud die de leerkracht daarvoor gebruikt, bepaalt hij zelf. Het klopt natuurlijk dat het risico niet onbestaand is dat leerkrachten bepaalde thema’s vandaag liever niet behandelen.

Ik vind dat ze zelf moeten overwegen welke inhoud zich nu het best leent om tot dat historische denkproces te komen. Maar bepaalde thema’s of gebeurtenissen uit de weg gaan om zo eventuele controverse in de klas te vermijden, kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Integendeel, die controverse is net heel belangrijk. Net daarom lijkt ook een soort van opgelegde canon me geen goed idee: we moeten de twijfel net stimuleren. Maar ik pleit er natuurlijk niet voor om de inhoud van je lessen aan te passen aan de sociologische samenstelling van je klas. In West-Vlaanderen heb ik daar overigens ook helemaal geen weet van. Tegelijk kan ik ergens wel begrijpen dat leerkrachten die in een zeer multiculturele omgeving moeten werken voortaan wel tweemaal zouden nadenken alvorens ze bijvoorbeeld Mohammed-cartoons bovenhalen in de klas.’

Wetenschappelijke nonsens

‘We moeten daar niet flauw over doen: ik heb de gevoeligheden bij mijn leerlingen de voorbije jaren stevig zien veranderen’, getuigt Johan De Donder. Hij is al ruim 15 jaar leerkracht geschiedenis in de tweede graad van het Maria-Boodschaplyceum in Brussel, een Nederlandstalige ASO-school die de voorbije jaren almaar multicultureler werd. ‘Ik heb heel veel leerlingen met een moslimachtergrond in de klas, en bij het begin van het schooljaar houd ik hen steevast voor dat ik geschiedenis geef, geen godsdienst. En ik zeg hen meteen ook zeer duidelijk dat ik bijvoorbeeld niet gediend ben met creationisme, dat dit wetenschappelijke nonsens is en dat religie een puur menselijke uitvinding is.

Wat me dan vaak wel wat vreemde blikken oplevert, maar goed, geschiedenis is natuurlijk een vak bij uitstek waar een kritische benadering van dit soort thema’s absoluut noodzakelijk is. Ik leg mijn leerlingen ook uit dat de aarde heus niet ontstaan is in 622, en dat er daarvoor ook al een wereld zonder islam bestond. Dat ligt gevoelig, jawel. Net zo wanneer ik hen vertel dat sommige Arabisch sprekende mensen christen zijn, en dat de Koran en de Bijbel gewoon door mensen geschreven zijn. Ook bijvoorbeeld het ontstaan van Turkije is soms behoorlijk controversieel: dat land is gegroeid uit kolonisatie, onder meer omdat de Turkmenen vanuit Midden-Azië naar Anatolië migreerden. De Koerden woonden daar toen al veel langer.

Ik heb het al meegemaakt dat leerlingen opstonden en de klas verlieten toen ik dat vertelde, maar verder dan dat is het nooit gegaan. Maar sowieso houden we op onze school de lijn aan dat we op dat vlak geen concessies doen. Ik las inderdaad in de krant dat het voor sommige collega’s in middelbare scholen vandaag not done is om pakweg nog Mohammed-cartoons te tonen, maar ikzelf vind alvast dat we op dat vlak geen compromissen moeten sluiten. Net zo min overigens als we de misdaden begaan onder het kolonialisme onder de mat moeten schuiven. In een les geschiedenis mag je geen enkel onderwerp uit de weg gaan, hoe lastig dat soms ook is.’

Extremisme

Dat het leerplan geschiedenis behoorlijk open is en leerkrachten dus deels ook de vrijheid geeft om zelf te bepalen welke thema’s ze behandelen, kan een enigszins selectieve behandeling van gevoelige thema’s inderdaad in de hand werken, erkent ook De Donder. ‘Ik ben niet bereid om dat te doen, maar wie ben ik om collega’s die zich daar veiliger bij voelen terecht te wijzen? Tegelijk denk ik dat je als leerkracht geschiedenis ook een duidelijke lijn kan trekken: er bestaat een helder onderscheid tussen enerzijds het historisch-wetenschappelijke kader en anderzijds het geloof. Ik maak mijn leerlingen duidelijk dat ik dat geloof respecteer, maar dat er over historische feiten niet gediscussieerd kan worden.’

Daarnaast is het natuurlijk zo dat het islamitische extremisme vooral de voorbije tien jaar een hoge vlucht heeft genomen, waardoor dit thema ook nog niet echt prominent aan bod komt in de bestaande leerplannen. En het zou zeker geen slecht idee zijn om daar in de nieuwe eindtermen wél rekening mee te houden. De Donder: ‘Ik heb trouwens al meegemaakt dat leerlingen met een islamitische achtergrond me zelf kwamen vragen om de opkomst van IS te duiden. Ik heb me daarop verdiept in een aantal boeken en een en ander gekaderd, waarna ze die uitleg ook aanvaardden. Bij sommige leerlingen bleef het daarop heel stil, maar ze protesteerden al evenmin.’

Vrije meningsuiting

‘Maar nogmaals: we mogen deze thema’s niet uit de lessen bannen, we leven in een samenleving waarin vrije meningsuiting een belangrijk goed is. Daarin kan min of meer met alles gelachen of gespot worden, maar tegelijk moet je de leerlingen ook uitleggen dat dit niet betekent dat je geen respect hebt voor hun religie. Als leerkracht geschiedenis moet je je vandaag echt hoeden voor wat ik “ideologische geschiedschrijving” noem.

En we mogen al evenmin in de val trappen om de geschiedenis proberen te verklaren vanuit de hedendaagse morele maatstaven, een fout waarop ik al enkele professoren betrapte. Je moet kunnen uitleggen dat bijvoorbeeld slavernij in een bepaalde periode voor zowat iedereen de normaalste zaak van de wereld was. Dit nu uitleggen en veroordelen vanuit de morele context van vandaag is dus totaal onzinnig. Wat allerminst betekent dat je die slavernij goedkeurt.’

Johan Vankeersbilck

‘In een les geschiedenis ga je geen enkel thema uit de weg.’