‘Jammer genoeg moet u uw huis verlaten’: het was een droeve tijding die de Sovjet-Russische kolonel Michail P. Sokolow op 7 april 1946 moest overbrengen aan de 83-jarige Gerhart Hauptmann, laureaat van de Nobelprijs Literatuur.

Respect

Gerhart Hauptmann

46 jaar eerder had Hauptmann de ‘Villa Wiesenstein’ door architect Hans Grisebach laten bouwen in Agnetendorf, een gehucht in het Reuzengebergte in Silezië, vlakbij de grens met Tsjechoslowakije. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog hadden de Polen op last van Stalin het bestuur van die Duitse provincie overgenomen. De Duitse bewoners ervan werden het land uitgezet, ‘Schlesien’ veranderde van naam in Śląsk, Agnetendorf in Jagniątków. Alleen Hauptmann mocht nog in ‘Wiesenstein’ blijven. Dat hadden de Sovjets bedongen van de Polen. Zoveel respect koesterden ze, en zeker de germanist Sokolow, voor de auteur van sociaalkritische drama’s. Maar een jaar later eiste de Poolse overheid dan toch zijn vertrek.

Laatste adem

Jagniątków ligt als deelgemeente ongeveer acht mijl ten zuiden van Jelenia Góralt, een relatief goed bewaarde stad die tot 1945 Hirschberg heette. De stad lag te ver in het toenmalige oosten van Duitsland opdat de geallieerde bommenwerpers haar hadden kunnen vernietigen. De grote expressionistische dichter Georg Heym werd er in 1887 geboren. Maar gekend hebben Heym en Hauptmann elkaar niet. Aan Heym herinnert er niets in Jelenia Góra. Aan Hauptmann des te meer. ‘Haus Wiesenstein’ herbergt nu een museum dat gewijd is aan zijn oorspronkelijke bewoner. Het huis is gestoffeerd met meubels, boeken en schilderijen; fresco’s van Johannes Maximilian Avenarius sieren de traphal, de ‘Paradieshalle’. Het is alsof Hauptmann er nooit is weggegaan. En inderdaad, de grote auteur blies er, ziek geworden, op 6 juni 1946 zijn laatste adem uit.

Eilandgraf

De Poolse overheid wilde zijn wens om in Silezië begraven te worden niet vervullen, ondanks een verzoek daartoe van de Sovjets. Het zou nog een maand wachten duren vooraleer ze haar toelating gaf het stoffelijke overschot van Hauptmann, dat in een zinken kist rustte, naar Duitsland te laten overbrengen. Een speciale trein vervoerde de overledene samen met het meubilair van ‘Wiesenstein’ naar Stralsund, hoog in het noorden van dat deel van Duitsland dat toen Sowjetische Besatzungszone (SBZ), voorloper van de DDR, heette. Op 28 juli 1946 werd Hauptmann, na een ‘Trauerfeier’ met de dichter en latere DDR-cultuurminister Johannes R. Becher, begraven op het kerkhof van het dorp Kloster op het eiland Hiddensee voor de kust van Mecklenburg-Vorpommern. In 1885 had hij er zijn wittebroodsweken met Marie Thienemann, zijn eerste echtgenote, doorgebracht. Het eiland zou een geliefde vakantiebestemming worden. Van 1930 tot 1943 verbleef hij er elke zomer met Margarete Marschalk, zijn tweede echtgenote, in ‘Haus Seedorn’. Sinds 1956 is de schrijverswoning als museum ingericht.

Voor zonsopgang

Dat de begrafenis op Hiddensee voor zonsopgang plaatsvond, is symbolisch van betekenis. Hauptmann had in 1889 zijn doorbraak als theaterauteur gevierd met het drama Vor Sonnenaufgang. Met zijn vrijmoedige, naturalistische behandeling van seksualiteit en alcoholisme had het stuk toen een groot schandaal in het Duitse keizerrijk veroorzaakt. Twee jaar later oogstte Hauptmann wereldroem met het drama Die Weber. Thema ervan was de opstand van de ambachtelijke wevers in Silezië in 1844 tegen de productie van textiel in fabrieken met mechanische weefstoelen. Hauptmanns sociaalkritische drama’s vonden veel bijval in sociaaldemocratische kringen. De naturalistische tendens in zijn werk nam in de loop der jaren echter af zodat ook de conservatieve burgerij hem meer en meer begon te waarderen. Het was zeker niet als eerbetuiging bedoeld dat de marxistische literatuurwetenschapper Georg Lukács hem ‘de representatieve dichter van het burgerlijke Duitsland’ noemde.

Afgrond

Hauptmann was een van de beroemdste auteurs die na de ‘Machtergreifung’ van Hitler Duitsland niet de rug toekeerden. Integendeel, hij onderschreef in 1933 zelfs een loyaliteitsverklaring van de Deutsche Akademie der Dichtung voor het nieuwe regime. Toch was de relatie tussen Hauptmann en de nationaalsocialisten niet altijd rooskleurig. Het Amt Rosenberg, de instantie van de ideologische scherpslijper Alfred Rosenberg, vond dat ‘de wereldbeschouwelijke houding van de meeste van zijn werken vanuit nationaalsocialistisch standpunt kritisch bekeken moest worden’. Sommige van zijn werken ontkwamen niet aan de censuur, maar toch werd de 80ste verjaardag van de literatuurvorst in november 1942 met veel luister gevierd. Zelf gaf hij toe ‘ontvankelijk voor de van Hitler uitgaande fascinatie’ te zijn. In januari 1945 echter, toen Duitsland aan de rand van de afgrond stond, bestempelde hij Hitler als een ‘apocalyptische demon’. En de Apocalyps zou hij niet veel later met eigen ogen aanschouwen lang.

De binnenzijde van de woning.

Hij verwijlde op 13 februari in het sanatorium van Wachwitz aan de rand van Dresden, toen de geallieerden het barokke centrum van de stad in de as begonnen te leggen in vier opeenvolgende luchtaanvallen. Geschokt en ontredderd schreef hij: ‘Wer das Weinen verlernt hat, der lernt es wieder beim Untergang Dresdens. (…) Ich stehe am Ausgangstor des Lebens und beneide alle meine toten Geisteskameraden, denen dieses Erlebnis erspart geblieben ist.’ (‘Wie het huilen verleerd is, leert het weer bij de ondergang van Dresden. (…) Ik sta aan de uitgangspoort van het leven en benijd al mijn dode geestelijke kameraden die dit gebeuren bespaard is gebleven.’)

Museum

Bespaard bleef hem ook niet het verlies van alles wat hem zo vertrouwd was: Silezië dat zijn Duitse karakter kwijtspeelde, de ‘Villa Wiesenstein’ die eigendom van de Poolse staat zou worden. ‘Gretchen, darf ich mein Schlesien allein lassen?’ (‘Mag ik mijn Silezië alleen laten?’), vroeg hij vertwijfeld aan zijn vrouw.

Na zijn overlijden werd het huis omgeturnd in een kindertehuis. Iets meer dan veertig jaar later kwam de omwenteling die een einde maakte aan de communistische heerschappij. De toenmalige Duitse bondskanselier Helmut Kohl en de Poolse premier Tadeusz Mazowiecki sloten een akkoord om van het huis een museum en een cultureel centrum te maken. ‘Haus Wiesenstein’ heet nu ‘Dom Gerharta Hauptmanna’. De oorspronkelijke meubels zijn weer teruggebracht, het huis is ook weer een ontmoetingscentrum voor kunstenaars zoals het dat tijdens het leven van Hauptmann was. De geest van Hauptmann waart er weer door de ruimtes.

(Dit artikel is de tweede reportage naar aanleiding van een ‘ontdekkingsreis’ door Silezië en Sachsen in juli 2022. Het eerste ging over de geschiedenis van het Schloss Klein-Öls.)

Johannes Maximilian Avenarius

Verstoten uit de heimat