Het is nog zo gek niet dat een vermaard bioloog, emeritus-hoogleraar aan de Universiteit Gent, een boek schijft over heidendom en volksgebruiken. Centraal in de niet-christelijke religieuze traditie van onze gewesten staat immers de natuur. Het heidendom leeft van natuursymboliek.

Het werk van Marcel de Cleene, Heidens! Volksgebruiken vandaag met sporen van voorchristelijke tradities, doet dat haarfijn uit de doeken met een schat aan informatie over onder meer de heidense oorsprong van de namen van onze dagen en maanden, het animisme in de Europese volkscultuur, over bomen en planten in het volksgeloof, de jaarfeesten, de volksgeneeskunde en nog veel meer. Een heerlijk boek!

U doceerde als bioloog op de Universiteit Gent ook ‘Volkskunst en Volkscultuur’ aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Vanwaar uw belangstelling voor heidense, voorchristelijke symbolen, feesten en tradities?

Prof. De Cleene: ‘Mijn belangstelling is ontstaan toen ik me realiseerde dat vele van onze hedendaagse feestdagen hun wortels hebben in voorchristelijke tijden. De kerk verving het toenmalige natuurgeloof traag maar gestaag door het christendom. Men noemt dat de kerstening.’

‘Lange tijd beschouwde men het christendom als superieur, maar die visie is intussen grondig veranderd. In de culturele antropologie neemt men nu aan dat elk volk een soort ‘religie’ belijdt waarin de natuur in haar meest tastbare vorm – bomen, struiken, planten – een belangrijke rol speelt. Met dit boek wil ik de aandacht vestigen op het eeuwenoude verbond tussen natuur en religie.’

Religie hoor ik u zeggen. U maakt dus een onderscheid tussen religie en godsdienst?…

‘Religie stamt van het Latijnse religio, afgeleid van relegere. En dat betekent: herlezen. Anderen zeggen dat religio komt van religare, verbinden. Religio wijst dus op het zich verbonden voelen met iets dat verloren is of verloren dreigt te gaan.’

‘Religie wordt vaak gebruikt als synoniem voor godsdienst, maar in wezen is dat veel ruimer. “Godsdienst” slaat immers op een eredienst voor een godheid. Religie daarentegen verwijst naar verbondenheid met een hogere kracht. Dat “godsdienstig” en “religieus” vaak door elkaar worden gebruikt, komt de duidelijkheid niet ten goede.’

Onze voorouders vereerden geen boom, berg of bron an sich, maar wel wat die boom, berg of bron voor hen betekende

Is het daarom dat heidendom geen openbaring kent?

(Steekt zijn vinger op) ‘Geen openbaring in de zin van een profeet die opstaat met een heilig boek waarin “de Waarheid en alleen maar de Waarheid” staat.’

Wat dan wel?

‘In het heidendom gaat het niet over het “bewijzen” dat er een God bestaat, maar om cultuurgebonden natuurbeleving, waarbij men hooguit sommige bomen linkt aan een godheid. Maar niet God, en wel de natuur staat in het heidendom heel centraal. Onze voorouders vereerden geen boom, berg of bron an sich, maar wel wat die boom, berg of bron voor hen betekende. Net zoals een christen ook geen houten kruis of stenen heiligenbeeld vereert omwille van het hout of de steen, maar omwille van de dieperliggende, bovenzinnelijke gedachten die ze opwekken.’

Heeft de kerk het heidendom uitgeroeid of is het integendeel de kerk die ervoor heeft gezorgd dat vele heidense tradities het hebben overleefd?

‘Pogingen om het natuurgeloof uit te roeien waren soms hard en gewelddadig, soms zacht en sluw. Gregorius de Grote, paus van 590 tot 604, was de man van de zachte kerstening. Heidense tempels mogen niet worden verwoest, op de afgodsbeelden na. Hij beveelt de tempels te besprenkelen met wijwater en er relieken van christelijke heiligen in onder te brengen. Heidense feestdagen moesten niet worden verboden, maar omgevormd tot christelijke plechtigheden. Het schoolvoorbeeld is natuurlijk het joelfeest dat tot Kerstmis wordt omgevormd.’

En de brutale manier?

‘Daar begint men later mee. Ook hier één voorbeeld, Bonifatius. Deze Engelse bisschop wordt geboren als Winfried. Hij predikt in 725 het evangelie bij de heidenen in Duitsland en bekeert hen tot het christendom. Een van zijn methodes was het omhakken van eikenbomen. De eik was in de Germaanse volkscultuur een heilige, goddelijke boom, gewijd aan Thor. In 723 hakt hij in het huidige Hessen een oude eik om, de zogenaamde Thoreik of Donareik. De boom valt in vier stukken uiteen. Van zijn hout wordt een kerkje gebouwd.’

Gebeurde zoiets ook in onze streken?

(Grinnikt) ‘Scherpenheuvel! In de voortzetting van de Spiegel Historiael van Jacob van Maerlant beschrijft Lodewijk van Velthem in 1304 dat men in Scherpenheuvel een beroemde eik vereert. Bij de humanist Justus Lipsius (1547-1606) lezen we: ‘Aldaar was een kleine berg en daarop stond een eik en hieraan hing een beeldje van de Heilige Maagd’. Zelfs de beruchte Spaanse landvoogd Alva bezoekt in 1578 de plek. In 1603 laat Johannes Miraeus, bisschop van Antwerpen, de eik vellen omdat hij zich ergert aan de bijgelovige praktijken rond de boom.’

Graag toch nog iets over ‘de zachte methode’…

‘Die is simpel te beschrijven en doorheen de eeuwen niet veranderd: missionarissen willen zich doen aanvaarden door sociale hulp te bieden. Eenzelfde strategie dus, zowel in heidense gebieden in de vroege middeleeuwen als in het Congo van de 20ste eeuw: een waterput, een school, een lazaret bouwen…’

‘En voorts omzichtig de tradities van binnenuit kerstenen en/of ze terugdringen in de folklore. Denk aan het hert van Sint-Hubertus, een belangrijk symbolisch dier, vanwege zijn jaarlijks vernieuwd gewei. Christenen plaatsten een kruis tussen zijn horens. De heidense Wilde jager, Wodan himself, werd vervangen door Hubertus, de heilige van de jacht. Op 3 november bakken heel wat bakkers nog altijd Hubertusbroodjes. Maar geen mens die nog denkt aan de vier herten die grazen in de kruin van Yggdrasil, de levensboom in de oude Germaanse mythologie.’

Het verbod voor priesters en nonnen om te trouwen, was ingegeven door materiële berekening: de erfenis van priesters zonder vrouw of kinderen ging dan integraal naar de kerk

Wat met de heidense ‘priesters’?

‘”Priesters” tussen aanhalingstekens, graag! Heidense vieringen werden voorgegaan door ouderlingen, die die functie niét als beroep uitoefenden. Die term ouderlingen is bewaard gebleven in calvinistische gemeenten. Het katholieke priesterambt zoals wij dat nu kennen, is ontstaan in de middeleeuwen, lang na de monniken.’

‘Naarmate die priesters meer en meer uit begoede middens kwamen, vaardigde de kerk in West-Europa het nog altijd geldende verbod uit voor priesters en nonnen om te trouwen. Dat was ingegeven door materiële berekening: de erfenis van priesters zonder vrouw of kinderen ging dan integraal naar de kerk.’

Is er toekomst voor heidense tradities?

(Lacht) ‘Het christendom dat ze zowel heeft bedreigd als bewaard, is intussen afgelost door een andere rivaal: sommige heidense feesten werden in de 19de eeuw in verchristelijkte vorm meegenomen naar Noord-Amerika, en komen nu terug naar Europa in een vaak gecommercialiseerde vorm. Denk aan Santa Claus en Halloween. Maar zolang er mensen leven met natuur om hen heen, zullen heidense religies blijven bestaan.’

Johannes Miraeus

‘Volksgebruiken hebben vaak voorchristelijke, heidense wortels’