De literatuur wordt niet alleen gemaakt door de vele enkelingen die haar schrijven, maar ook door de miljoenen anonymi die haar lezen. Boeken zijn niets zonder lezers, schrijvers nog minder.

Boeken ademen bij gratie van degenen die ze lezen en erover praten. Ook schrijvers blijven in leven door het enthousiasme van wie hun werk ter hand neemt en tegen vriend en vijand zegt: dit moet je echt eens lezen, dit boek is echt iets voor jou.

Zorgverleners van het boek

Sommige lezers zijn niet minder dan de zorgverleners van de literatuur. Telkens wanneer ze een titel aanprijzen, geven ze boeken en schrijvers een langer leven. Over slechte boeken spreken die lezers niet, of toch niet al te veel. Daar hebben we critici voor, denken ze terecht. Doodgravers en stervensbegeleiders zijn dat.

Ik heb deze week een boekenliefhebber ontmoet die in de branche van de boekenzorg al decennia lang een niet te onderschatten rol speelt: hoofdverpleger van de letteren, niet minder dan dat. Net geen veertig jaar is hij bibliothecaris geweest. In Harelbeke, of all places. Binnenkort gaat hij met pensioen.

Jan Bib

Jan Bib noemt hij zichzelf op sociale media. Jan Van Herreweghe is zijn echte naam. Elk jaar leest hij naar eigen zeggen 180 boeken, om de twee dagen een dus. En hij schrijft ook nog eens over wat hij leest, in mooi vormgegeven publicaties van de Harelbeekse uitgever De Gebeten Hond. Boeken over bibliofilie, over hoe je je bibliotheek het best kunt ordenen, brieven aan een bevriende boekenwurm.

Jan Bib heeft van de bibliotheek van Harelbeke een mekka voor boekliefhebbers gemaakt. Niet alleen door elk boek dat hij de moeite waard vond aan te kopen, maar ook door tentoonstellingen te maken over schrijvers die hem na aan het hart lagen. Over Ivo Michiels bijvoorbeeld, aan wiens oeuvre hij zijn eindwerk voor de opleiding bibliotheekwezen wijdde.

Op bedevaart naar Sebald

Ik ben nog nooit in de bibliotheek van Harelbeke geweest, en toch kan ik iedereen de plek met een gerust gemoed aanbevelen. Ik heb eerder deze week namelijk twee uur lang met Jan Bib kunnen praten. Ik wou dat het er twaalf geweest waren.

Jan vertelde honderduit over een aantal favoriete auteurs die we al snel met elkaar bleken te delen: Borges, Berger en Sebald. Voor die laatste was hij twee keer op bedevaart geweest. Een keer naar het Beierse dorp waar de schrijver in 1944 werd geboren (bijna op de grens met Oostenrijk), een keer naar Sebalds graf, in een Engels dorpje in het zuiden van Norfolk. Jan liet er een briefje achter voor de dode schrijver. Een paar weken later kreeg hij antwoord van Sebalds weduwe.

Stilleven met ui

John Berger heeft Jan Bib wél eens ontmoet, in Namen, op een lezing waar met moeite 25 man was. Jan had boeken van Berger naar de Franse woonst van de auteur gestuurd, in de hoop de exemplaren handgetekend terug te krijgen. Wat Berger ook met veel plezier deed. Bij hun ontmoeting in Namen maakte de auteur, een begenadigd tekenaar, voor Jan Bib een tekening van een ui. Goede boeken zijn als uien: veelgelaagd en ze brengen je ook nog eens met mate aan het huilen.

Ergens in het najaar krijgt Jan Bib een prijs. Niet van de Stad Harelbeke, maar van een Noord-Antwerpse boekenclub waarvan ik al zo’n tien jaar met grote bewondering de werkzaamheden volg. Het is de bezieler van die boekenclub – Fons Buyens – die me met Jan Bib in contact bracht.

Het Gemenebest

De boekenclub van Fons heet Het Gemenebest. Zelden werd een naam beter gekozen: de leden van de club verzamelen zich om de zoveel tijd op lezingen en studiedagen rond het beste wat de boekenwereld te bieden heeft. Die boeken zijn ook wat deze mensen gemeen hebben: dingen om over te praten, uit te leren, ontroerd door te raken.

Ik ben al verschillende keren mogen gaan praten voor de boekenclub van Fons. Plaats van gebeuren is doorgaans Kalmthout, nu en dan in een zaaltje in het dorp, maar vaak ook in de huisbibliotheek van Fons, in de schaduw van de kerk van deelgemeente Nieuwmoer.

Nabokov in Kalmthout

Ik heb bij Fons thuis over Constantijn Huygens gesproken, over Dante, over Nabokov. Met in het publiek gezichten die me intussen vertrouwd zijn. Ze krijgen van Fons een goed glas aangeboden in ruil voor de kleine bijdrage waarmee hij Het Gemenebest nu al twintig jaar draaiend houdt. Geen subsidies, geen website, geen sociale media.

Het is een aandachtig en kritisch publiek. De vragen die ze stellen, zijn doordacht en steunen op een rijke culturele achtergrond, kennis van zaken, nieuwsgierigheid vooral. Onze Vlaamse universiteiten hebben intussen van ‘levenslang leren’ een nieuw doel gemaakt: eens te rade gaan bij Fons, denk ik dan.

Elk jaar kiest Fons een laureaat die de Gemenebestprijs krijgt omdat hij of zij de idealen van het genootschap als geen ander belichaamt: het belang van gemeenschappelijke geestelijke goederen. Ook vorig jaar was er een laureaat, al kon de Prijs wegens Corona niet worden uitgereikt. In het najaar kan het hopelijk wel, en dan zal Jan Bib in Kalmthout worden geloofd voor zijn jarenlange onverdroten inzet voor de commonwealth van de Letteren. (In 2021 gaat de prijs naar uitgever en vormgever Marc Vleugels, een even mooie en terechte winnaar.)

Dobberen op de oceaan

Jan en Fons (en die vele anderen voor wie ze symbool staan, bibliothecarissen, bezielers van boekenclubs) zijn van wezenlijk belang voor de literatuur. De kans dat ze voor hun culturele verdiensten een Ultima krijgen lijkt me klein. Maar gelukkig doen ze het daar niet voor.

Misschien mogen we toch eens dromen? Een radio- of tv-programma waarin Jan en Fons om de twee weken vertellen over de boeken die ze net gelezen hebben. In het geval van Jan zijn dat er al gauw een kleine dertig per aflevering.

Ik zie het al voor me. Twee mannen aan een tafel met daarop een stapel boeken. Geen interviews met schrijvers, gewoon de tijd nemen om over boeken te babbelen. Niet met een brommertje over de Noordzee scheuren, maar ongestoord ronddobberen op de oceaan van de wereldliteratuur. Daarvoor zou ik nu eens met plezier een uur voor de buis gaan zitten.

John Berger

Jan en Fons, meesterlezers