De film Joker over een doorgedraaide en gewelddadige eenzaat roept heel wat kritiek en vragen op. Sid Lukkassen analyseert hoe de huidige persoonlijkheidsmarkt en de druk van de politieke correctheid tot losgeslagen, vereenzaamde predatoren kan leiden.

Angst voor verbondenheid

De gloednieuwe film Joker maakt het punt dat mensen doordraaien ten gevolge van maatschappelijke isolatie en ‘sociaal atomisme’. De oplossing ligt juist in verbinding, gemeenschap en vriendschap. Dat is echter niet waar de samenleving heen beweegt. We hebben te maken met puritanisme en ‘deplatforming’, oftewel eenzijdige uitsluiting. Tegelijk is eenzaamheid een groot taboe. Mensen zijn bang om besmet te worden met niet alleen de opvattingen van, maar zelfs de associatie met een ander. Zo houden we elkaar in deze imago-gedreven situatie in een greep die uiteindelijk niet gelukkig maakt maar juist de misère vergroot.

Ooit zei ik – en nog steeds sta ik daar achter: een nieuwe vriend maken is oneindig belangrijker dan een ideologische discussie op papier. Maar tegelijk is het dikwijls zo dat als debatten tot groeiende frictie leiden en niet tot inhoudelijke verdieping noch tot vergroting van begrip, het beter kan zijn om nieuwe vrienden te maken en oude vrienden los te laten. Soms is dat een vereiste voor persoonlijke groei – het is een dilemma waarmee velen worstelen.

Vriendschap of personal branding?

Zelf geloof ik in vriendschappen over alle lijnen heen – van leeftijd tot etnische afkomst en ideologische opvattingen. Dat laatste vergt grootmoedigheid. Met Othman El Hammouchi verschil ik van mening over de gevolgen van de islam binnen de Europese natiestaten, maar daarom zal ik hem niet uitsluiten. In die zin kan men van mening verschillen en dan is het nog steeds agree to disagree.

Agree to disagree blijkt voor velen geen optie meer. Een zakelijke lunch wordt bijvoorbeeld afgezegd omdat iemand iets van of over je gelezen heeft. Die nieuwe maatschappelijke toestand voelt als een tegenstrijdigheid. Enerzijds moeten we nu in een wrijvingsloze façade leven – ons imago is ons handelsmerk. We moeten steeds perfect zijn, onszelf ‘verkopen’ in de zin van ‘personal branding’. Dan zou je juist verwachten dat die perfect civiele mensen over ideologische of maatschappelijke verschillen van inzicht kunnen heenstappen. Dat is voor sommigen kennelijk teveel gevraagd. Zijn ze bang dat bij inhoudelijke discussies die wrijvingsloze façade als een masker zal afvallen? Dat ze opgewonden of boos zullen worden, zich zullen laten meeslepen? Met andere woorden: dat hun contact met jou, als ‘tegenstem’, hen met zichzelf confronteert? Dat ze zich letterlijk ontmaskerd voelen en het contact op voorhand vermijden?

Algoritmes sturen sociale leven

We moeten ons vooral zorgen maken over de vele mensen die niets zeggen. Die niet voor zichzelf opkomen, geen tegengas geven. Die de uitsluiting stap voor stap over zich laten heen spoelen als death by a thousand cuts. Zelfs hoffelijkheid en interpersoonlijke warmte uitstralen helpt niet meer als mensen hun mening over een persoon baseren op zoekgedrag op het internet. Dat leidt dan weer tot de vraag naar de algoritmes achter die zoekmachine, wie daar inzicht in heeft en hoe representatief de resultaten zijn. Steeds meer hiervan wordt aan machines en automatische processen uitbesteedt – een recente uitspraak van het Europees Hof van Justitie stuurt hier zelfs op aan! Ons sociale verhouden is toenemend digitaal en wordt dus gemodereerd door algoritmes en kunstmatige intelligentie.

Nu heeft ondergetekende het ‘geluk’ dat ik mezelf veel tijd gun om maatschappelijke ontwikkelingen te doordenken. Al een tijd terug ben ik daarom begonnen met het selecteren van vrienden die geen tere zieltjes hebben. Toch is dit een ontwikkeling die bijna niet goed kan eindigen – meermaals kreeg ik bericht van bijvoorbeeld een oma, die op sociale media niets meer post over maatschappelijke ontwikkelingen, omdat ze dan ruzie krijgt met haar kinderen en de kleinkinderen niet meer mag zien.

Persoonlijkheidsmarkt

Hoe pijnlijk het ook is, we hebben de plicht om elkaar te corrigeren en erop te wijzen dat uitsluiten niet oké is. Toch daar zijn onvermijdelijk grenzen aan. Een student gaf zich bijvoorbeeld op als vrijwilliger om statushouders en asielzoekers te helpen bij het leren van de Nederlandse taal. Hij werd echter toegewezen aan een gezin met een kindhuwelijk – daar had hij een moreel bezwaar tegen en trok zich terug. Maar als je zoiets publiekelijk aangeeft, tegenwoordig, ben je dan je loopbaan nog wel zeker?

Het is belangrijk om op te staan tegen uitsluiting; denk bijvoorbeeld aan het Mouse experiment van John Calhoun uit 1968. De knaagdieren kregen alles ter beschikking en de populatie groeide gestaag. Maar omdat knaagdieren net als alle dieren een beperkte sociale ruimte hebben – maar een eindig aantal sociale banden, een eindig aantal betekenisvolle relaties met soortgenoten kunnen onderhouden – draaide de utopie alsnog uit op een dystopie. Het is te vrezen dat juist de sociaal kwetsbare mensen, die niet zijn opgewassen tegen de ‘sociale markt’ van het voortdurend jezelf assertief en fruitig moeten profileren, in de verdrukking en eenzaamheid belanden.

De gemeenschap van kerk, buurt, familie, vakbond en uiteindelijk de natie zelf, dat alles staat al jaren toenemend onder druk. Sommige sociale verbanden zijn inderdaad achterhaald en sluiten niet meer aan bij deze tijd. Maar de menselijke behoefte aan gemeenschap, nieuwe contacten en betekenisvolle banden, laat zich niet uitwissen. Dat organische banden worden vervangen door zelfgekozen connecties, leidt niet per se tot een sterkere, meer veerkrachtige samenleving. Het leidt tot een aristocratie van de meest hippe en dynamische individuen – vandaag ben je hip en ligt de wereld aan je voeten; morgen maak je een politiek-incorrecte opmerking en beland je plots in de basket of deplorables. Er zullen onvermijdelijk meer ‘jokers’ opstaan als we niet opkomen tegen uitsluiting en isolatie. Het wordt toch tijd om die Joker-film te gaan zien.

John Calhoun

De maatschappelijke wortels van de gewelddadige Joker