Op 4 oktober 2022 werd België veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in een euthanasiezaak, aangespannen door Tom Mortier. Zijn moeder, Godelieve de Troyer, kreeg in 2012 een dodelijke injectie op basis van ondraaglijk psychisch lijden. De euthanasie, uitgevoerd door Wim Distelmans, werd aangevochten door de familie onder andere op basis van artikel 2 van het EHRM, het recht op leven.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

Het arrest van het Hof telt 73 pagina’s, maar kan als volgt samengevat worden: ‘Hoewel de Euthanasiewet als dusdanig en de uitvoering van de euthanasie in dit specifieke geval geen schending inhouden van het recht op leven, is er volgens het Hof wel een schending van datzelfde recht op leven door tekortkomingen in de procedures die een controle van een euthanasie a posteriori mogelijk moeten maken’.

De euthanasiewet op zichzelf wordt niet in vraag gesteld. Zo’n wet kan volgens het EHRM samengaan met artikel 2, het recht op leven. Evenmin is het een probleem dat België de euthanasiezaken a posteriori controleert. Dat betekent dat de controle pas na de uitvoering van de euthanasie gebeurt. Dat is een constructie die niet in andere landen bestaat en waarin veel vertrouwen gegeven wordt aan de uitvoerende artsen.

De Belgische euthanasiewetgeving schrijft wel voor dat er aan grondvoorwaarden voldaan moet worden: de aanvrager moet meerderjarig zijn en in volle bewustzijn, de euthanasie moet uitgevoerd worden door een dokter. Daarenboven zijn er ook procedurele voorwaarden die in acht genomen moeten worden: de uitvoerende arts moet een andere arts (of artsen) raadplegen die onafhankelijk van hem zijn en die arts moet ook onafhankelijk zijn van de patiënt. Die voorwaarden worden beschreven in het arrest (Arrest, §150-152) en ook daarvan oordeelt het EHRM dat er geen conflict is met artikel 2 (§154-156).

Schending van het recht op leven

Niettemin oordeelde het Europees Hof dat in de zaak De Troyer het recht op leven wél geschonden werd. Er zijn enkele feitelijke eigenaardigheden waar het Europees Hof zich erg coulant opstelt ten aanzien van hoe de euthanasie van mevrouw De Troyer verlopen is.

Zo consulteerde Wim Distelmans, uitvoerend arts, weliswaar twee andere artsen, maar ook zij waren net als Distelmans zelf lid van LEIF, het LevensEinde Informatie Forum (§162). En enkele weken voor de euthanasie schonk mevrouw De Troyer 2.500 euro aan LEIF, waar Distelmans ook voorzitter van is (§160). Volgens het Hof is daarmee evenwel nog niet bewezen dat er een gebrek aan onafhankelijkheid is.

Niet door de beugel

Wat voor het Hof niet meer door de beugel kan is dat Distelmans naast uitvoerend arts ook zichzelf controleerde als voorzitter van de euthanasiecommissie. Het dossier van mevrouw De Troyer werd immers door de euthanasiecommissie goedgekeurd naar aanleiding van een beraad onder zijn voorzitterschap.

Dat het met de onafhankelijkheid scheefloopt, is niet nieuw. Heel wat leden van de euthanasiecommissie zijn zelf uitvoerend arts bij euthanasie. Al in 2017 schreef oud-commissielid Ludo Vanopdenbosch in zijn ontslagbrief dat de euthanasiecommissie ‘zelf voor rechter’ speelt. Die brief haalde de wereldpers, maar in eigen land bleef het behoorlijk stil.

Het Europees Hof besluit in haar arrest dat de a posteriori-controle uitgevoerd moet worden ‘de manière particulièrement rigoureuse’ om tegemoet te komen aan de verplichtingen die voorzien worden in artikel 2 (§171). Dat was niet het geval in de zaak Mortier. De procedurele voorwaarden werden geschonden. Een controlesysteem dat toelaat dat de uitvoerende arts zichzelf controleert deugt niet, aldus het Hof.

Kritiekloze media

Bij de vrt verscheen op de dag van het arrest een kort verslag. Daarin mocht Distelmans vertellen dat hetgeen het EHRM zei in de praktijk niet klopte en dat hij er niet zwaar aan tilde. ‘Het arrest gaat over de manier waarop de commissie oordeelt.’ Daarmee sluit hij af en sluit ook het artikel.

De voorzitter van LEIF en van de euthanasiecommissie, die in het arrest met name genoemd wordt als deel van het probleem, kreeg kritiekloos het woord. In de dagen erna mag Distelmans in De Morgen (8/10), Knack (9/10) en Humo (15/10; herhaling van het interview uit De Morgen) zijn verhaal doen en wordt er niets gezegd over deze zaak.

Naar de zaak Tine Nys en het Grondwettelijk Hof

Er is een lijn te trekken tussen de uitspraak van het EHRM en een euthanasiezaak die in ons land voor veel beroering zorgde, de zaak Tine Nys. Daarin staat Joris Van Hove, de uitvoerende arts, terecht over de vraag of de door de wet bepaalde voorwaarden gerespecteerd werden.

Zo werd de huisarts van Tine Nys ingeschakeld als adviserend arts. Hij ging niet mee in het verhaal van het ondraaglijk psychisch lijden, maar dat was niet het (enige) probleem. Hij was uiteraard ook niet onafhankelijk ten aanzien van de patiënt en daarmee werd een procedurele voorwaarde geschonden. Een andere procedurele voorwaarde die geschonden werd, is het feit dat het dossier te laat werd ingediend bij de euthanasiecommissie en dat dat dossier fouten bevatte.

Grondwettelijk Hof

Het Grondwettelijk Hof (GWH) werd vorig jaar gevraagd om zich uit te spreken over twee vragen, waarvan de eerste is of de sanctie voor schending van de procedurele voorwaarden even streng moet zijn als de schending van de materiële voorwaarden.

Het arrest van het EHRM in de zaak Mortier toonde dat het Europees Hof de procedurele voorwaarden effectief als belangrijke voorwaarden beschouwt om de euthanasiewet in overeenstemming te laten zijn met artikel 2, het recht op leven. Het GWH sprak zich over de twee vragen in de zaak Nys uit op 20 oktober 2022 en stelde dat alle procedures belangrijk zijn, maar dat de straffen gedifferentieerd moeten zijn naar gelang de inbreuk.

Niet iedere schending, zo zegt het GWH, is gelijk te stellen met de kwalificatie gifmoord. Die hoge kwalificatie leidde in het verleden tot een quasi straffeloosheid wanneer de wet niet werd nageleefd. Nu er nog geen nieuwe strafbepalingen zijn, lijkt er een toestand van de facto straffeloosheid te zullen ontstaan.

Zonder slag of stoot?

In ons land wordt het recht op leven geschonden door tekortkomingen in de controleprocedures, maar dat lijkt zonder slag of stoot voorbij te gaan. De voorzitter van de euthanasiecommissie en LEIF mag, zonder kritische bevraging, op de nationale omroep vertellen dat het arrest niets om het lijf heeft.

Afgaande op de afwezigheid van parlementaire vragen, lijken ook politici er (voorlopig) niet wakker van te liggen. Aangezien de euthanasiecommissie aan het parlement verantwoording moet afleggen, zal het toch aan het parlement zijn om orde op zaken te stellen.

Joris Van Hove

De euthanasiecommissie schond het recht op leven