Een van de meest hinderlijke eigenschappen van het hedendaagse debat, is de poging om alle kritiek te persen in het frame van complotdenken. Maar misschien laat de oppositie zich iets te makkelijk meezuigen in een mooi verhaal. Is complotdenken nuttig of juist een obstakel?

‘Wappies’

Neem nu het coronavirus. Inmiddels heeft Jort Kelder toegegeven dat de ‘wappies’, zoals zij begin 2020 genoemd werden, wellicht gelijk hebben gekregen. Vrijheden zijn opgeschort bij de bestrijding van het virus. Doelen, streefwaarden en eindtermen zijn niet eenduidig of überhaupt niet geformuleerd; desondanks zijn de vrijheidsbeperkingen de wetgeving ingerommeld.

Wie dieper duikt in de groepen die demonstreren en hun kritiek op het coronabeleid en de maatregelen bestudeert, stuit op meerdere lagen. Eerst treffen we de kritiek aan van de meer serieus te nemen wetenschappers en medische professionals. Daarna volgen beweringen van meer dubieuze trekking. Namen als Bill Gates komen bovendrijven. Al snel gaat het over de globale elites en een doelmatige ontwrichting van de samenleving, om via vaccins en een economisch herstelprogramma de volledige controle te verkrijgen over de bevolking.

De plicht van de kritische denker

De vraag is vervolgens hoe je jezelf als kritische onafhankelijke denker tot dergelijke beweringen en groepen moet verhouden. In het tijdperk waarin Big Tech de informatie-inname beheerst, is het moeilijk om tot de mainstream door te dringen met systeem-kritische analyses: hierom is elke uitbreiding van het bereik zeer welkom – ieder nieuw publiek is mooi meegenomen. Tegelijk echter voegt de cognitieve gesteldheid van zuiver complotdenken weinig toe aan gedegen analyses. Want soms dreigt de rationele nuchterheid te verdwijnen, en laat de geest zich meesleuren in een steeds diepere put van dubieuze beweringen en alomvattende verklaringen over achterliggende machten. Hoe komen we uit deze impasse?

Als een politicus bijvoorbeeld zegt: ‘Ze willen onze beschaving vernietigen’, dan kun je vraagtekens zetten bij gebruik van het woord ‘ze’. Maar die vernietiging neemt nog steeds plaats – velen zien het met eigen ogen in de eigen omgeving.

Patriotten en complotwappies vinden elkaar

De puzzelstukjes vallen op hun plek zodra we beseffen dat het eigenlijk niet uitmaakt of er een complot steekt achter de coronamaatregelen, zolang we kijken naar de maatschappelijke impact ervan. Het gevolg is een kunstmatige markt waarin veel middenstanders omvallen. Het was onvermijdelijk dat veel midden en kleine bedrijven de lockdown niet zouden overleven: dit leidt tot bedrijfsruimtes die door het grootkapitaal relatief goedkoop kunnen worden opgekocht. Waar klanten niet meer lijfelijk door winkelcentra lopen om inkopen te doen, daar groeien bedrijven die online goed vindbaar zijn via de zoekmachines van tech-giganten. Groot wordt groter, klein krijgt het zwaarder.

Dit zijn hoe dan ook de gevolgen van het lockdownbeleid en om deze praktische realiteit te benoemen en te bestrijden, dáár vinden de rechts-realistische intellectuelen en patriottische politici elkaar, evenals de ‘complotwappies’ die op straat demonstreren. Om een verzetsbeweging en maatschappelijke weerstand tegen de links-liberale elite te organiseren, is het niet relevant om al te diep in te gaan op de vraag of de ontworteling van de middenklasse een geplande situatie is.

Jeffrey Epstein

Ook voor het pedofielen-verhaal geldt deze redenatie: echt niet elke hooggeplaatste machthebber is een pedofiel, maar alsnog duiken er wel figuren op zoals de Amerikaanse multimiljonair Jeffrey Epstein en voormalig D66 Tweede Kamerlid Sidney Smeets. Wie de troebele omstandigheden rond Epstein’s zelfmoord aankaartte en zijn connecties met de elite, werd aanvankelijk afgedaan als complotdenker. Daarna bleek oud-VS president Bill Clinton wel degelijk in Epstein’s ‘lolita express’ te hebben gereisd. Ook pronkte Epstein met een tamelijk pervers schilderij van Bill Clinton afgebeeld als diva in een jurk.

Misschien ligt er een verklaring in de genetische bedragenheid van de mens. Als je graag in spannende verhalen opgezogen raakt, dan ben je wellicht eerder ‘complotgericht’. Als dit je tegenstaat, laat de complottheorieën dan lekker achterwege en richt je nuchter op de droge feiten, die zijn al schokkend genoeg!

Duistere conspiratie

Of er nu wel of geen ‘duister complot’ achter de Big Reset schuilgaat. Iedereen kan met eigen ogen zien dat de overheid meer macht claimt over de economie, burgerlijke vrijheden inperkt en dieper binnendringt in het sociale leven van burgers. De aanname dat er kwaadaardige opzet in het spel is, is in die zin overbodig. Zodoende kunnen we er agnostisch mee omgaan (het is een analogie, want een agnost neemt geen stelling in over of God nu wel of niet bestaat).

Dit alles samengenomen kan het heel goed zijn dat allerlei globale ontwikkelingen op elkaar ingrijpen en elkaar versterken – hierbij is een complot geen noodzakelijke aanname. Wel is het een aanname die het verhaal voor sommige doelgroepen ‘smeuïger’ maakt. In die zin heeft het complot als narratief een aanwervende functie.

Jort Kelder

Is complotdenken nuttig? Of vormt het een obstakel?