In de Sint-Pietersbasiliek in Rome schuiven de gelovigen aan voor een laatste groet aan de overleden paus-emeritus Benedictus XVI. Maar wie was de man en wat is zijn historische verdienste? Die reikt wel wat verder dan de pantserkardinaal of de herdershond van God. ‘Iemand die de kunst verstond om het op een beschaafde manier intellectueel oneens te zijn’.

Theoloog van de kern

Voor Jürgen Mettepenningen, theoloog aan de KU Leuven is de overleden paus bovenal een theoloog met een grote encyclopedische geest gebleven. ‘Hij had als katholiek theoloog een klare kijk op wat het katholieke geloof is. Dat schreef hij ook uit, dan denk ik aan zijn boek uit 1970 De kern van ons geloof. Niet toevallig heeft hij ook de redactie geleid van de Catechismus van Rooms katholieke Kerk die in 1992 verscheen. Ook daar draaide het erom om op een bevattelijke manier uit te leggen wat katholieken geloven.’

Ook kerkhistoricus Jan De Volder ziet in Joseph Ratzinger een academicus en intellectueel die het geloof haarfijn intellectueel verstaanbaar kon maken. ‘Een zeer verstandige academicus, maar ook een minzame, vriendelijke, bescheiden man. Iemand die de kunst verstond om het op een beschaafde manier intellectueel oneens te zijn.’

Van gedacht veranderen

Een grote verdienste vindt De Volder ook dat Ratzinger van gedacht durfde te veranderen. ‘Ratzinger was in 1986 een criticus van de interreligieuze ontmoeting die Johannes Paulus II in Assisi organiseerde. Hij bleef er toen weg. Hij vreesde het gevaar van relativisme en syncretisme. Achteraf heeft hij zijn visie bijgesteld. Hij had zijn hand in de documenten die daar tijdens het pontificaat van Johannes Paulus over zijn verschenen. Met ‘Dominus Iesus’ van 2000 zette hij zijn puntjes op de ‘i’. Maar als paus ging hij terug naar Assisi, voor de 25ste verjaardag van het event. Evenzeer ging hij naar Istanbul, waar hij een moskee bezocht. Zeker na zijn toespraak in Regensburg had hij begrepen dat die interlevensbeschouwelijke dialoog een noodzaak is in het hedendaagse pausschap.’

Om goed in te schatten wie Ratzinger/Benedictus was, moet je goed zijn carrière bekijken, zegt Jürgen Mettepenningen. ‘In de jaren 1950, -60 en -70 bouwde hij een academische loopbaan op in verschillende Duitse universiteiten. Daarna maakte hij een blitzcarrière in de kerk als bisschop en aartsbisschop die uitliep op een benoeming als Prefect voor de Congregatie van de geloofsleer. Daar bleef hij 25 jaar. Zijn pausschap was het derde luik van zijn actieve leven.’

God is liefde

De topperiode van Benedictus beleefde hij als kardinaal Ratzinger, denkt Jan De Volder. ‘Het duo Ratzinger- Johannes Paulus II, dat werkte. Je weet nooit helemaal hoe die verhoudingen precies lagen. Maar elk hadden ze hun eigen gaven. Johannes Paulus was charismatisch en vulde zijn functie ook meer politiek in. Ratzinger was dan het academische alter ego. De trouwe, doctrinaire waakhond, loyaal aan de zijde van de paus. Eens alleen was het veel moeilijker.’

Al is Benedictus altijd een academicus gebleven, we mogen hem er niet toe verengen. Zowel Jan De Volder als Jürgen Mettepenningen noemt de encycliek Deus caritas est als een belangrijke encycliek in het pontificaat van Benedictus XVI. Een mooie, encycliek waaruit zijn intellectuele waarde blijkt. Mettepenningen: ‘Ratzinger was misschien geen vernieuwend denker, maar hij ging wel naar de diepte. Dat blijkt ook uit die encycliek. Ratzinger was ook een spiritueel leider, iets wat in alle overzichten wat onderbelicht is gebleven.’

Johannes Paulus III

Toch zijn beiden het erover eens dat Benedictus XVI vooral een overgangspaus was. Hij was meer een Johannes Paulus III. Toch is zijn pontificaat niet onbelangrijk. Beiden wijzen ze erop dat hij het pad heeft geëffend voor zijn opvolger. ‘Ten eerste’, zo haalt Mettepenningen aan, ‘heeft hij laten onderzoeken wat er echt aan was van misbruiken in de kerk. Seksueel misbruik, maar ook financieel gefoefel, liet hij onderzoeken. Daarna heeft hij zijn ontslag gegeven. Hij had niet meer de kracht om de kerk door die uitdagingen te leiden. Hij heeft niet vastgehouden aan zijn ambt, om de kerk te dienen. Dat was een moedige daad in dienstbaarheid. Ook dat is wat onderbelicht in de overzichten.’

Jan De Volder blijft genuanceerd. ‘Benedictus heeft de verdienste dat hij erop wees dat de kerk het probleem van het seksueel misbruik moest aanpakken. Het probleem was groot en de kerk moest ertegen ingaan. Nog voor hij in 2005 paus werd gekozen, had hij het over de ‘vuiligheid in de kerk’.

Maar over het ontslag verschilt hij van mening met zijn collega aan de KU Leuven. ‘Ik ben het niet helemaal eens met wie alleen maar jubelend over dat ontslag kunnen spreken. Het was een grote schok, een breuk met de traditie. Hoe je het ook draait of keert, dat heeft het pausschap verzwakt. Call me old fashioned, maar ik heb het wel voor koningen en pausen die in het harnas sterven. Vergelijk het met Queen Elisabeth of zijn voorganger Johannes Paulus II. Die waren oud of ziek, maar ze bleven en dat vergrootte hun populariteit, hun aanzien en respect. Maar ik begrijp ook dat dit een recept is voor gerontocratie, wat niet altijd het beste is: hoe het ook zij, ik ben ervan overtuigd dat het een keuze is die Benedictus in eer en geweten heeft gemaakt. Een revolutionaire keuze van een conservatief.’

Nieuwe bewegingen

Maar De Volder, zelf actief in de beweging Sant’Egidio, wijst op nog een verdienste van de overleden kerkleider. ‘Hij heeft, samen met Johannes Paulus II theologisch nagedacht over de nieuwe bewegingen in de kerk. Die staan, net zoals religieuze ordes, door hun eigen charisma en internationale structuur, vaak wat vrijer tegenover de lokale context, tegenover de strakke territoriale pastoraal, de bisdommen en parochies waarin de kerk georganiseerd is. Zij zagen de mogelijkheden van die bewegingen en stelden criteria op om het kaf van het koren te scheiden.

Spiritualiteitsbewegingen zijn altijd belangrijk geweest in de geschiedenis van de kerk, vaak in de vorm van kloosterordes of congregaties. Maar nu gaat het ook om lekenbewegingen. Dat zou wel eens belangrijk kunnen blijken voor de toekomst van de kerk. Dat is een evolutie die Ratzinger nog voor het nieuwe millennium heeft doordacht.’

De tegenpaus?

En hoe zat het dan met de twee pausen in Rome? Was Benedictus dan de antipode, de tegenpaus van Franciscus? ‘Hij wilde zeker geen “tegenpaus” zijn. Maar sommigen hebben hem wel daarvoor aanzien, of gebruikt in hun anti-Franciscusagenda. Juist daarom heeft het me verwonderd dat hij ervoor koos om als paus-emeritus (en niet als bisschop van Rome emeritus) door het leven te gaan, in het wit gekleed te gaan en nog steeds Heilige Vader genoemd te worden. Dat maakte het lastig voor zijn opvolger en kon voor verwarring zorgen. Zo liet hij zich af en toe ertoe overhalen dat zijn naam gebruikt werd bij geschriften van diegenen die tegen Franciscus wilden ageren. Ik geloof nooit dat dit zijn bedoeling was, het was wellicht eerder wat naïef zich voor een andere kar te laten spannen’, zegt Jan De Volder.

Benedictus de antipode van Paus Franciscus noemen gaat ook Jürgen Mettepenningen te ver. ‘Dat is te scherp. Het zijn twee heel verschillende mensen in persoonlijkheid en stijl. Benedictus is een academicus met een grote theologische aandacht voor waarheid: wat geloven we? Terwijl Franciscus een andere stijl heeft en meer pastoraal ingesteld is. Hij is meer bezig met het hoe van het geloof. Dat verschil wordt vaak te sterk uitvergroot. Want er zijn ook veel overeenkomsten. Beiden komen uit dezelfde traditie, Ze hebben een andere manier om het ambt in te vullen, maar staan in hetzelfde geloof.’

Josef Ratzinger

Ratzinger, de paus die van gedacht durfde veranderen