Het beeld van een onbekende kunstenaar uit de 13de eeuw zorgt al jaren voor ophef in Duitsland. Het zandsteenreliëf aan de Stadtkirche van het Oost-Duitse Wittenberg toont twee joden, die zuigen aan de tepels van een zeug en een rabbijn, die onder de staart van het dier kijkt.

Een zekere Michael Düllman, die zich in 1978 bekeerde tot het jodendom, voert al ettelijke jaren een juridische strijd tegen de ‘Judensau’ als symbool van antisemitisme. Gelijkaardige beelden vind je in een dertigtal kerken verspreid over heel Duitsland. In de tijd van hun ontstaan dienden ze om de joden te bespotten en te signaleren dat ze niet welkom waren in de respectievelijke steden.

Holocaust

Het beeld in Wittenberg trekt meer dan de andere de aandacht omdat Martin Luther, de grondlegger van het protestantisme, in die kerk preekte. Zijn 95 stellingen tegen wantoestanden in de katholieke kerk had hij eind oktober 1517 aan de poort van de Schloßkirche ietwat verderop bevestigd. En van Luther stamt ook het anti-joodse schotschrift ‘Von den Juden und ihren Lügen‘ (‘Over de Joden en hun leugens’).

Volgens de klager hebben beelden als de ’Judensau‘ van Wittenberg het pad geëffend voor een antisemitisme dat culmineerde in de Holocaust, de vernietiging van de Europese Joden door het nationaalsocialistische regime. Het is begrijpelijk dat het bestaan van zulke beelden in Duitsland nog veel gevoeliger ligt dan elders in Europa.

Bot gevangen

Tot nu toe had de klager bot gevangen bij de lagere rechtbanken. De protestantse kerk had immers een bronzen plaat in de bodem geplaatst met een tekst waarin ze de link legde tussen het christelijke antisemitisme uit voorbije eeuwen en de Jodenvernietiging tijdens het Derde Rijk.

Het Oberlandesgericht in Naumburg had de eis van Düllmann afgewezen omdat beeld en bronzen bodemplaat een ‘geheel van objecten van het herdenken en de herinnering’ uitmaken, een verwijzing naar de ‘Erinnerungskultur’, waarmee de Bondsrepubliek Duitsland zich herinnerend blijft buigen over het naziverleden.

Opties

Het Bundesgerichtshof (Hooggerechtshof) in Karlsruhe – niet te verwisselen met het Bundesverfassungsgericht (Grondwettelijk Hof) – volgt die redenering. Stephan Seiters, de voorzitter van de Zesde Civiele Kamer van het Hooggerechtshof, geeft toe dat het beeld ‘in steen gemetseld antisemitisme’ vormt, maar stelt dat de verklarende tekst van de kerkgemeenschap het ‘Schandmal’ (schandvlek) omgezet heeft in een ‘Mahnmal’ (gedenkteken).

Er zijn twee opties om met zulk een netelige erfenis uit het verleden om te gaan: verwijderen of in een verklarende context inbedden. En die laatste optie vervult dan ook de functie van een ‘Mahnen’, een herinneren aan wat er fout is gelopen in het verleden. Het gerecht motiveert zijn arrest ook daarmee dat een verklarende tekst de ‘Aufklärung’ (voorlichting) dient en ‘een inhoudelijke behandeling mogelijk maakt om uitsluiting, haat en diffamering tegen te gaan’.

Tijdsdocument

De klager zou het liefst het beeld, net zoals gelijkaardige sculpturen, naar het museum zien verdwijnen. Maar is daarmee de confrontatie met het verleden gediend? De enigen die het dan te zien krijgen, zijn de museumbezoekers die bereid waren een toegangsticket te kopen. Het beeld dat in de woorden van de kerkgemeenschap ‘een moeilijke erfenis, maar ook een document van de Zeitgeschichte’ is, zou op die manier aan het oog van de openbaarheid onttrokken worden en niet meer het bewustzijn voor foute ontwikkelingen kunnen aanscherpen.

Het arrest van het Bundesgerichtshof logenstraft de cancel culture die meent een belediging uit de wereld te helpen door de verbanning ervan uit het collectieve geheugen. Josef Schuster, de voorzitter van de Zentralrat der Juden (de organisatie van de joden in Duitsland), kan zich vinden in het arrest – het is ‘nachvollziehbar’ – maar ziet er een ‘duidelijke opdracht’ voor de kerk in om een ‘gepaste oplossing voor de omgang met anti-joodse sculpturen’ uit te werken. Met andere woorden: de borden met verklarende teksten moeten groot genoeg zijn om door het brede publiek te worden waargenomen.

Josef Schuster

‘Cancel culture’ botst op Hooggerechtshof