Bijna een maand na de verkiezingen in Congo staat het land geen stap dichter bij een volwaardige democratie. Op oudejaarsdag werd president Félix Tshilombo Tshisekedi door de onfhankelijke Kiescommissie uitgeroepen tot overwinnaar. Die uitslag werd intussen officieel bevestigd door het Grondwettelijk Hof.

Officieel kreeg hij ruim 73% van de uitgebrachte stemmen. Zijn eerste concurrent, de steenrijke zakenman en voormalig gouverneur van de provincie Katanga, Moïse Chapwe Katumbi, moest het stellen met amper 18%. De andere kandidaten kwamen er nauwelijks aan te pas. Een overduidelijke keuze van de ruim 41 miljoen ingeschreven kiezers lijkt het wel. Maar is dat wel zo? Ook rond de evenaar is niets wat het lijkt.

Eigenlijk heeft Félix Tshisekedi de afgelopen vijf jaar precies hetzelfde gedaan als zijn illustere voorgangers Joseph-Désiré Mobutu Sese Seko en vader Laurent-Désiré en zoon Joseph Kabila: het politieke systeem naar zijn hand gezet om niet alleen de macht te grijpen maar ook te behouden. De onafhankelijke Kiescommissie werd bevolkt door zijn mensen en zo ook het Grondwettelijk Hof dat het laatste woord heeft over de geldigheid van de verkiezingen. Alles wijst erop dat de president geslaagd is in zijn opzet, zelfs met feitelijke goedkeuring door zijn westerse bondgenoten. Inmiddels heeft hij immers al felicitaties ontvangen van België, Frankrijk en de Verenigde Staten, enkele dagen na die van een reeks Afrikaanse bondgenoten.

Finesses

Nochtans is Félix Tshisekedi zelf opgegroeid als zoon van de legendarische opposant Etienne Tshisekedi, in Brussel gestorven in 2017, en startte zijn politieke parcours met het verzet tegen de almacht van de vorige presidenten en hun entourage. Blijkbaar leerde hij vanuit dat verzet de finesses kennen van de Congolese machtspolitiek om ze vervolgens zelf zonder scrupules toe te passen.

Maar is het mogelijk dat deze verkiezingen toch voldoende correct verlopen zijn en dat drie kwart van de Congolezen effectief achter hun huidige en toekomstige president staan? Het is eenvoudigweg onmogelijk om dat te weten. Daarvoor moeten we terug naar de verkiezingsdag en de weken erna.

Georganiseerde chaos

Bij de vorige verkiezingen sinds de val van Mobutu was de verkiezingsdag zelf telkens al bij al vlot verlopen. Stembureaus die te laat openden, namen die ontbraken op de kieslijsten, waarnemers die op sommige plaatsen er niet bij mochten zijn… Het hoorde er allemaal bij en bleef beperkt tot ‘incidenten’.

Maar deze keer heerste alom chaos en volgens onder meer kardinaal Fridolin Ambongo zelfs ‘een gigantische georganiseerde en geplande chaos’. Een week na de verkiezingen stelden de katholieke en protestantse kerken al grote vragen bij de betrouwbaarheid van deze verkiezingen, op basis van de voorlopige rapporten van hun 24.500 waarnemers op het terrein.

Zo bleek drie kwart van de stembureaus te laat geopend, bij twee derden van de bureaus stond er nog een wachtrij toen het stembureau wettelijk gesloten moest worden, naast een hele reeks tekortkomingen bij de stemverrichtingen en de telling achteraf bij 10 tot 20% van de stembureaus. De kerkelijke leiders riepen de Kiescommissie zelfs op om geen resultaten te publiceren zolang er geen duidelijkheid was over de gevolgen van de onregelmatigheden op de verkiezingsuitslag. De onafhankelijke Kiescommissie legde dat advies naast zich neer en riep enkele dagen later president Tshisekedi uit tot overwinnaar.

Niet eens een week later annuleerde diezelfde Kiescommissie wel de verkiezingen in twee kiesomschrijvingen en de stemmen voor 82 kandidaten, in alle gevallen vanwege bewezen verkiezingsfraude. Bij de betrapte kandidaten, ook een aantal vertrouwelingen en directe medewerkers van… president Tshisekedi.

Maar er is meer.

De cijfers

Nooit eerder lag de participatiegraad bij verkiezingen in Congo zo laag als deze keer. Volgens de officiële cijfers kwam niet eens 43% van de ingeschreven kiezers opdagen (of kreeg de kans om te stemmen). In 2018 was dat nog meer dan 47%, in 2011 bijna 59% en in 2006 zelfs 65% voor de tweede ronde en meer dan 70% voor de eerste ronde. De Congolezen schrijven zich massaal in als kiezer maar kunnen of willen almaar minder hun stem ook effectief uitbrengen.

Zeker bij deze verkiezingen lijkt het erop dat miljoenen Congolese kiezers gewoon de kans niet gekregen hebben om te stemmen. Slotsom: zelfs als de cijfers van de Kiescommissie kloppen, heeft Félix Tshisekedi nauwelijks 31% van de stemmen van alle ingeschreven kiezers gekregen, al blijft het natuurlijk gissen naar het mogelijke stemgedrag van die afwezige kiezers.

De officiële cijfers leren nog meer.

In 2018 kreeg Martin Fayulu 6,4 miljoen stemmen (bijna 35%); in 2023 werd dat plots amper 875.000 stemmen (bijna 5%), een onwaarschijnlijke terugval. Daarenboven was Fayulu in 2018 wellicht de échte overwinnaar van de presidentsverkiezingen met mogelijk 60% of meer (ongeveer 11 miljoen stemmen), althans volgens de onafhankelijke waarnemers van de kerken destijds. Hij zou dus minder dan één op tien van zijn kiezers overgehouden hebben? Een verklaring voor deze electorale bokkensprong is ver te zoeken… behalve als er sprake is van grootschalige fraude.

Met het vergrootglas op de officiële uitslagen per provincie komen nog meer onwaarschijnlijke feiten aan het licht. Zo zou Nobelprijswinnaar voor de Vrede (2018) Denis Mukwege zelfs in zijn eigen provincie Zuid-Kivu amper 2% van de stemmen gehaald hebben. Terwijl Félix Tshisekedi in Kasai-Central, waar de familie vandaan komt, 99,59% van de stemmen gekregen zou hebben…

Kortom, een doctoraatsstudent politieke wetenschappen kan een stevige kluif hebben aan een analyse van deze verkiezingsuitslag en zal waarschijnlijk met vele raadsels achterblijven.

Gehavend mandaat

Hoe dan ook start het tweede en officieel laatste mandaat van president Félix Tshisekedi met een gehavend blazoen, nauwelijks nog op te blinken. Zijn westerse broodheren gunnen hem het voordeel van de twijfel, ook al omdat niemand op dit ogenblik gebaat is met een langdurige politieke instabiliteit in Congo en omdat de economische belangen, de stabiele export van de grondstoffen, belangrijker zijn dan het democratisch gehalte van de bewindvoerders.

En ook zijn politieke tegenstanders beseffen dat het een verloren strijd is: het Grondwettelijk Hof heeft gesproken en zal daar niet op terug komen, zolang daar Tshisekedi-gezinde rechters aan het roer staan. Zelfs de kerkelijke leiders, kritische waarnemers die dicht bij de bevolking staan, hoeden er zich voor om, zoals in 2018, echt alarm te slaan. Ook zij weten dat de teerlingen geworpen zijn als zelfs de westerse landen niet bereid zijn om deze ‘herverkiezing’ te betwisten.

Zo zakt de Congolese ‘democratie’ almaar dieper weg in een moeras van fraude en strijd om de macht binnen de leidende klasse. In een systeem waar de president en zijn entourage zo almachtig zijn als in Congo wordt dit telkens weer een strijd van ‘alles of niets’, ver boven de hoofden van de gewone Congolezen. Pas als de almacht over de staatsmiddelen weggehaald wordt van de top, bestaat er enige kans dat Congo vanaf de basis opgebouwd kan worden tot een normaal functionerende staat. Pas dan zouden de lokale en regionale bestuurslagen hun eigen lot en ontwikkeling in handen kunnen nemen, ver weg van Kinshasa. Maar dat zal ook deze machtsbeluste president niet laten gebeuren.

Joseph-Désiré Mobutu Sese Seko

Verkiezingen Congo: en de winnaar is… de president