In België is er naar Franz Kafka een overheidsdienst genoemd die absurde regelgeving moet tegengaan. Eigenlijk dubbel absurd. Maar wie was Kafka écht? Een vraag voor Willy van Peer, professor aan de Ludwig Maximilian Universiteit in München. Luc Pauwels sprak met hem.

Levensloop

De beroemde auteur Franz Kafka werd maar 40 jaar. Kan u kort zijn leven schetsen?

Franz Kafka is in 1883 geboren in wat wij een middenklasse gezin zouden noemen, gegoede burgerij, Duitstalig Joods in Praag, toen deel van het Oostenrijks-Habsburgse Rijk, een zeer multiculturele samenleving. Hij spreekt dus naast Duits ook Tsjechisch. Zijn ouders sturen hem naar goede scholen, hij studeert rechten en werkt het grootste deel van zijn leven voor een verzekeringsmaatschappij. Hij is niet getrouwd, had wel meerdere relaties, die echter nooit tot een vaste verbintenis hebben geleid. Op zijn 33ste krijgt hij tuberculose, waaraan hij in 1924 overlijdt. Een vrij kort leven dus, maar zeer vervuld van emoties en van literaire verkenningen die hem na zijn dood beroemd zullen maken. Tijdens zijn leven is nauwelijks iets van zijn werk gepubliceerd.

Wat is de ‘plot’, de verhaallijn van ‘Het proces’?

De plot van het verhaal is tegelijk doodsimpel en ook ingewikkeld en vreemd. De hoofdpersoon, Joseph K., wordt op de ochtend van zijn 30ste verjaardag aangehouden, zonder dat duidelijk is wat hem ten laste wordt gelegd. Na ettelijke confrontaties met het gerecht en mensen die hem zouden kunnen helpen, wordt hij een jaar later door agenten met messteken om het leven gebracht. Tussen aanhouding en dood liggen talrijke, deels bizarre episodes, die op het eerste gezicht weinig samenhang vertonen, maar uiteindelijk zijn onmacht tonen – of omgekeerd, de anonieme macht van een samenleving.

Was Kafka een eenzaat? Geen vrouwen in zijn leven?

Zo wordt Kafka vaak voorgesteld, als iemand die een uiterst teruggetrokken leven leidde. Dat beeld is niet correct. Hij had een goede vriendenkring, en lachte graag. Wel was zijn relatie tot zijn autoritaire vader zeer problematisch. Zijn relaties met vrouwen waren wat je ‘labiel’ zou kunnen noemen. Hij heeft meerdere vrouwen gekend, wat soms tot een verloving leidde, die dan weer afgebroken werd. Hij bezocht ook prostituées en had een levendige belangstelling voor pornografie. Het beeld dat hij een eenzaat was, moet zeker worden bijgesteld.

Kenden zijn werken succes tijdens zijn leven?

In zijn vriendenkring las hij soms stukken uit zijn werken voor – waarbij hij op een keer, toen hij uit Het proces voorlas, niet meer verder kon lezen omdat hij onbedaarlijk moest lachen – wat natuurlijk iets zegt over hoe hijzelf het verhaal beschouwde. Maar eigenlijk is uit die roman alleen het op zichzelf staande ‘verhaal’: ‘Voor de wet’ enkele keren tijdens zijn leven gepubliceerd. Hij had zijn goede vriend, Max Brod, gevraagd om na zijn dood al zijn werk te verbranden. Gelukkig heeft die dat niet gedaan, en hebben we nu een literair oeuvre dat nog steeds talloze mensen boeit.

Hoe stierf Kafka?

In 1923 verergert zijn ziekte, hij keert terug uit Berlijn naar Praag, waar Dora Diamant hem tot het laatst zal verzorgen. Hij sterft, waarschijnlijk door verhongering, omdat het slikken onmogelijk is geworden. Een detail dat misschien veel zegt: op zijn sterfbed redigeert hij nog het kortverhaal ‘Ein Hungerkünstler’, een verhaal over, inderdaad, een man die het hongeren als kunst beoefend, maar zich door het publiek onbegrepen voelt. Het publiek wil ontspanning, vermaak, en verliest de hongerkunstenaar uit het oog. Hij sterft klein en verlaten in een circuskooi onder het stro.

Blijvende beroemdheid

Hoe komt het dat na meer dan 100 jaar er nog steeds een fascinatie van het werk uitgaat?

Het verhaal van de hongerkunstenaar illustreert dat al: Kafka kiest extreme situaties die opvallen door een zekere wreedheid, of luguber karakter, zoals in ‘Die Verwandlung’, waarin de hoofdpersoon ’s ochtends na een nacht vol vreemde dromen ontwaakt in de gedaante van een groot insect.

‘Es war kein Traum’, voegt de verteller eraan toe. Maar dit soort gebeurtenissen worden door Kafka ingebed in zeer herkenbare, alledaagse situaties. Zo is het eerste waar de hoofdpersoon aan denkt, dat hij naar zijn werk moet! Aanvankelijk denkt hij nog dat die ‘gedaanteverandering’ wel zal weggaan, maar integendeel, zijn lot wordt steeds penibeler. En na allerlei alledaagse en tegelijk vreemdsoortige gebeurtenissen sterft hij, totaal uitgemergeld, en verlaten door zijn gezinsleden, die na zijn dood een vrolijke uitstap maken.

Het zijn verhalen die de lezer als irreëel erkent, maar ze vinden plaats in een zeer herkenbare alledaagse situatie, waardoor je al lezer heen en weer geslingerd wordt door enerzijds ongeloof en anderzijds typerend voor het dagelijkse leven van de doorsnee burger. Dat zet de lezer aan het denken. Je kunt Kafka’s verhalen niet gewoon naast je neerleggen, ze dwingen je om over de diepere betekenis ervan na te denken. Wat alle grote kunst doet. Er is daarbij wel een probleem van de vertalingen. In de oorspronkelijke, Duitse, versie worden veel gebeurtenissen namelijk verteld in de ‘aanvoegende wijs’, in de Konjunktiv, een vorm van het werkwoord die in het Nederlands niet (meer) bestaat.

Zo begint ‘Der Prozess’ met de zin: ‘Jemand musste Joseph K. verleumdet haben’ … ‘Iemand moet hem zwartgemaakt hebben’ denk je dan in het Nederlands. Maar ‘musste’ is in het Duits dubbelzinnig, of liever: onbepaald. Het drukt een mogelijkheid uit, niet dát het gebeurd is, maar dat het had kúnnen gebeuren. Ze geeft de zienswijze van Joseph K. weer, zonder duidelijk te maken of zijn zienswijze wel op waarheid berust. Dit soort onbepaaldheid verhoogt nog de druk op de lezer om zelf een standpunt in te nemen ten aanzien van de ‘feiten’. Maar dit soort subtiele betekenissen verdwijnen helaas vaak in de vertalingen.

Blik op de toekomst

Je leest vaak dat Kafka een beeld van onze samenleving gaf. Maar hoe kan dat? Het proces werd in 1914-1915 geschreven…

Inderdaad ontstaat ‘Der Prozess’ aan de vooravond van een tot dan ongekende massavernietiging, en vlak voor de totalitaire machtsovername door de Russische Revolutie. Daaruit wordt dan vaak een interpretatie afgeleid, dat Kafka’s werk een afspiegeling is van een nietsontziende controle over het individu door een naamloze bureaucratie, waardoor de mens van zichzelf vervreemdt, en de communicatie met de medemensen verschraalt en mislukt.

Joseph K. sterft ook eenzaam. Dit is zo’n beetje de ‘standaard’ interpretatie die je vaak hoort: het is de moderne leefwijze, de maatschappij van nu – die is de schuld van alles. Toch is dat een wat oppervlakkige zienswijze. Want ze neemt weg wat juist zo kenmerkend is voor Kafka’s werk: de ONZEKERHEID. Je moet als lezer een standpunt innemen, de tekst zelf schrijft dat niet voor, geeft mogelijkheden. Wat weer niet wil zeggen dat hij om het even wat kan betekenen. Kafka geeft wel degelijk grenzen aan voor de interpretatie. Maar daarbinnen moet je als lezer je weg vinden: het is ook in deze zin een ‘proces’ dat je als lezer moet doorlopen. Daarom kun je de roman ook meerdere keren lezen: telkens betekent hij iets anders voor je.

En dat het niet de maatschappij is die de schuld van alles draagt, wordt duidelijk in het verhaal dat de geestelijke aan Joseph K. vertelt: ‘Vor dem Gesetz’ (Voor de Wet). Het is een verhaal in een verhaal, wat door veel experten beschouwd wordt als de ‘sleutel’ om de hele roman te begrijpen. In dit korte verhaal (van slechts één pagina) gaat het om iemand die zijn hele leven twijfelt, niet durft te doen wat hij eigenlijk wou, en uiteindelijk sterft zonder zijn eigen leven geleefd te hebben. Is dat niet ook wat het probleem van mensen nu is?

Joseph K.

Kafka, meer dan een symbool.