‘Dit hou je geen zes maanden uit’, liet Walther Rathenau zich tegenover de publicist Harry Graf Kessler ontvallen over zijn werk als minister van Buitenlandse Zaken van de jonge Republiek van Weimar. De woorden van Rathenau zouden werkelijkheid worden, al was het niet op de manier die hij zich had voorgesteld.

Burgeroorlog

Op 1 februari 1922 had Rathenau het ambt van ‘Reichsminister des Auswärtigen’ aanvaard. Nog geen vijf maanden later, op 24 juni 1922 – vandaag precies honderd jaar geleden – schoten twee leden van de extreemrechtse ‘Organisation Consul’ hem dood, terwijl hij van zijn privéwoning in Grunewald (Berlijn) op weg was naar het ministerie. De moord op Rathenau was niet de eerste politiek geïnspireerde – één jaar eerder al was Matthias Erzberger, oud-minister van Financiën, een gelijkaardig lot beschoren –, maar de dodelijke kogels troffen de wankele Weimarrepubliek wel in het hart.

De ‘Organisation Consul’ had op het uitbreken van een soort burgeroorlog tussen links en rechts gespeculeerd om dan zo zelf als ‘redder van het vaderland’ naar buiten te kunnen treden. Die vlieger ging niet op. De ‘Reichstag’ nam met een twee derde meerderheid een wet aan ter bescherming van de republiek (‘Republikschutzgesetz’). Rijkskanselier Joseph Wirth van de katholieke ‘Zentrumspartei’ sprak de beroemde woorden ‘Der Feind steht rechts’ (‘De vijand bevindt zich rechts’). Zonder het misschien bedoeld te hebben luidde Wirth zo het begin in van een bedenkelijke Duitse traditie waarin het begrip ‘rechts’ synoniem is van extreemrechts. Vandaag is dat nog altijd het geval in de Bondsrepubliek.

Sleutelfiguur

Walther Rathenau (1867 -1922) was geen politicus als een andere. Zijn bewonderaars zagen in hem een ‘universeel genie’, zijn critici en vijanden beschouwden hem als een ‘universele dilettant’. Feit is dat hij van vele markten thuis was, als industrieel en als schrijver en kunstkenner. Het milieu waarin hij geboren was, had hem de kans geboden om verschillende talenten te ontwikkelen. Zijn vader Emil was begonnen als kleine ondernemer, maar had geleidelijk aan de ‘Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft’ (AEG) uitgebouwd, de maatschappij die voor de elektrificatie van het Duitse keizerrijk zorgde.

De jonge Rathenau studeerde fysica, chemie en filosofie in Straatsburg en Berlijn en daarna machinebouw in München. Hoewel hij liever diplomaat of kunstenaar was geworden, schikte hij zich naar de wens van zijn vader om een topfunctie bij AEG op zich te nemen. Hij zou daarna ook in tientallen bestuursraden van Duitse ondernemingen zetelen, maar zijn villa in Grunewald zou een ontmoetingsplaats voor vele kunstenaars en intellectuelen worden. Als sleutelfiguur van de Duitse economie werd hij tijdens de Eerste Wereldoorlog belast met de taak de grondstoffentoevoer van het Reich te beheren. Hij stelde ook voor om duizenden Belgen als dwangarbeiders te werk te stellen in Duitsland.

Ambivalent

Politieke ambivalentie was hem niet vreemd. Voor de oorlog manifesteerde hij zich als een voorvechter van Europese eenheid met zijn uitspraak ‘Wanneer de economie van Europa tot een gemeenschap versmelt, versmelt ook de politiek’.

Eens de oorlog uitgebroken was, kwam de Duitse patriot weer naar boven in hem. Rathenau was trots op Duitsland, ook al kon hij volgens zijn extreemrechtse vijanden als jood geen ‘echte Duitser’ zijn. Na de oorlog trad Rathenau toe tot de liberale ‘Deutsche Demokratische Partei’ (DDP), een partij die mee opgericht was door de grote socioloog Max Weber.

Voor kanselier Wirth was Rathenau omwille van zijn talenten en connecties de geknipte figuur om minister van Buitenlandse Zaken te worden. Wirth combineerde tot dan toe het kanselierschap met die functie. Maar de uitdagingen die de diplomatie aan Duitsland stelde, waren te groot opdat de kanselier deze ook nog eens als vakminister zou kunnen bolwerken. Met het Verdrag van Versailles hadden de geallieerde mogendheden Duitsland, de verliezer van de oorlog, het mes op de keel gezet. De omgang met Frankrijk en Groot-Brittannië vereiste veel behendigheid en diplomatiek talent.

Versailles

De benoeming van Rathenau tot hoofd van de Duitse diplomatie lokte ontzetting en woede uit bij de radicale rechterzijde, zoals die toen belichaamd werd door de ‘Deutschnationale Volkspartei’ (DNVP) en velerlei ‘völkische’ groeperingen en splinterpartijen. Ze beschimpten Rathenau als ‘Erfüllungspolitiker’, een begrip dat doelde op de politici van het ‘establishment’ die bereid waren alle politieke en economische eisen van de geallieerden te vervullen (‘erfüllen’).

Dat deed Rathenau inderdaad pijnlijk strikt, met als achterliggende gedachte, de geallieerden door de daardoor ontstane nood bij de bevolking te signaleren dat Duitsland Versailles niet aankon. Die doelstelling op lange termijn ging wel voorbij aan de ellende die de mensen op korte termijn moesten doormaken.

Rapallo als doodvonnis

Wirth had Rathenau ook aangesteld omdat hij in hem de geschikte figuur zag om de Duitse delegatie te leiden die zou deelnemen aan de conferentie van Genua (10 april-19 mei 1922) over het herstel van het internationale financiële en economische systeem. In de marge van die conferentie sloten Duitsland en de Sovjetunie het ‘Verdrag van Rapallo’ met het oog op economische, politieke en militaire samenwerking (over dat verdrag: zie dit artikel in Doorbraak).

Dat de verliezer van de oorlog en de bolsjewistische staat – de twee paria’s van de internationale gemeenschap – het op een akkoord gooiden, bezorgde het Westen een grote schok. Zelf was Rathenau niet zo enthousiast over ‘Rapallo’, maar hij volgde hierin Wirth die zo het internationale isolement van Duitsland wilde doorbreken. De publieke opinie vereenzelvigde Rathenau natuurlijk met ‘Rapallo’. Radicaalrechts nam hem behalve zijn ‘Erfüllungspolitik’ nu ook de samenwerking met de bolsjewisten kwalijk. Met Rapallo had Rathenau in feite zijn doodvonnis ondertekend.

De rechts-nationalistische schrijver Ernst von Salomon, die betrokken was bij de voorbereiding van de aanslag, noemde Rathenau 40 jaar later in een interview met de West-Duitse openbare omroep ‘een man, die we wilden bestrijden en vernietigen. Omdat hij de belichaming was van al datgene wat we haatten, wat we niet wilden: de democratie’.

Von Salomon had zich in de jaren die volgden op de aanslag niet op sleeptouw laten nemen door de nationaalsocialisten. Bekend bij een breder publiek werd hij met de bestseller Der Fragebogen (1951) waarin hij aan de hand van een door de geallieerden opgestelde vragenlijst in het kader van het naoorlogse denazificatieproces een halve eeuw Duitse geschiedenis schilderde.

Joseph Wirth

Walther Rathenau, een verdrag met Sovjet-Rusland als doodvonnis

De man die het ‘spook van Rapallo’ opriep