Aan de Komvest in Brugge verrijst een beschermd kantoorgebouw met art deco in het ontwerp. Een kleurig glasraam showt het motto: ‘De fabriek voor allen, allen voor de fabriek.’ Het ondernemerscredo was van Jacques van Marken. De Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek, met hoofdzetel in Delft, kocht in 1897 een Brugse jeneverstokerij en herbouwde deze tot een hoofdvestiging. De site is een van de eerste industriële plekken van Brugge.

FC

Het glasraam met het motto van van Marken.

Verheffing van zijn arbeiders

Vandaag is de site, met 100 werknemers, eigendom van Genencor International: producent van industriële biotechnologie met enzymen als hoofdproduct. Deze tak van wetenschap sluit aan bij de alchemie van monniken: brouwen en distilleren. Genencor versaste dit jaar van het Amerikaanse Dupont naar het eveneens Amerikaanse IFF (International Flavors & Fragrances).

Oktober is in Nederland de Maand van de Geschiedenis, met dit jaar als thema ‘Aan het werk’. Het Historisch Nieuwsblad portretteert daarom Jacques van Marken als pionier van het sociaal ondernemen. Verheffing van zijn arbeiders was een passie. Hij sloot aan bij idealistische Engelse bedrijfsleiders als de porseleinreus Josiah Wedgwood in Stoke-on-Trent, de wever en bedenker van de coöperatieve Robert Owen in New Lanark bij Glasgow, en Joseph Rowntree — van de bonbons — in York. Lieven Gevaert en Leon Bekaert waren zachte Vlaamse edities van die weldoeners in zaken.

Rust Roest

Jacques en zijn echtgenote, Agneta, woonden in de villa Rust Roest omringd door personeel in een zelfontworpen Delftse woonwijk. Het Agnetapark had 78 arbeiderswoningen aan een vijver met uitbundig groen. Een coöperatieve winkel, een kleine dierentuin, een gemeenschapsgebouw, een fabrieksschool, een leeszaal en een fröbelschool vervolledigden het werkmansparadijsje. De fabrieksfamilie had een kegelclub, een turnvereniging, een harmonie, sinterklaasfeesten met cadeautjes, krentenbrood en chocolademelk. In 1895 bestond Van Markens Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek een kwart eeuw en trok een stoet door Delft met aan de kop een vaandel met het motto van het Brugse glasraam.

Ingenieur Van Marken kleedde zich, tot verbazing van zijn stand, in een blauwe werkkiel en Agneta deed boodschappen gekleed als arbeidersvrouw. Historicus Mirjam Janssen bestudeerde Van Marken: ‘Stap voor stap verbeterde hij de rechten van de werknemers. Hij regelde loondoorbetaling bij ziekte, een ziekenfonds, een spaarkas, een pensioenfonds en de achturige werkdag.’ Maar de baas bleef wel de baas. Suggesties mochten, en enkel diegene die hem zinden werden verwezenlijkt. Arbeiders die zich slecht gedroegen werden gekapitteld in het huisorgaan De Fabrieksbode. Agneta publiceerde opvoedende teksten voor de huismoeders. Jacques voedde zijn werklui op, maar dat ging moeizaam. ‘De verheffing van de arbeiders’, zei hij op een Parijs congres, ‘staat niet in verhouding tot de gebrachte offers’.

Wikipedia

van Marken woonde in dit idealistisch opgezette ‘werkmansparadijsje’ Agnetapark, in Delft

Pikant

Pikant was het privé-leven van Jacques van Marken, want jarenlang had hij stiekem een tweede gezin met een fabrieksmeisje en verwekte zo vijf kinderen. Het huwelijk met Agneta was kinderloos. Na het overlijden van de minnares nam Agneta de zorg voor de kinderen op zich. Jacques’ gezondheid was immers wankel en zijn morfineverslaving kreeg hij niet onder controle.

De sociaal ondernemer kreeg wel vaak kritiek. Mirjam Janssen: ‘Deed hij aan filantropie of volgde hij de harde wetten van de bedrijfskunde? De voorman van de Sociaal-Democratische Bond zag Van Marken zelfs als een rem op de sociale beweging. Door arbeiders net iets meer te geven dan andere ondernemers hield hij ze zoet, zodat ze niet in opstand kwamen. Hij zou zo de onvermijdelijke klassenstrijd blokkeren.‘

Josiah Wedgwood

‘De fabriek voor allen, allen voor de fabriek’: sociaal ondernemen in Brugge, 120 jaar geleden