Op 27 juli verscheen in De Standaard een interessant artikel van correspondent Corry Hancké over de afschaffing van het Russisch in Oekraïne. Hier en daar wordt het Russisch tout court afgeschaft resp. verboden, boekenwinkels willen geen Russische boeken meer aanbieden, in het onderwijs zoekt men meer en meer Oekraïens als onderwijstaal te gebruiken. Het gaat zelfs zover dat de Russischtalige Oekraïner Nikolaj Gogol nu niet meer op het leerplan staat en dat Oekraïners zijn meesterwerken in Oekraïense vertaling moeten lezen.

Tot voor kort stond de president Zelenski weigerachtig tegenover dit soort acties, maar door de escalerende oorlog in zijn land is hij ook voor deze wending te vinden. Merkwaardig is ook dat Russischtaligen zich meer en meer schamen voor hun taal en overschakelen op het Oekraïens.

Klein-Russisch

Ik heb altijd sympathie gehad voor de Oekraïners en voor hun taal en heb in 1991 gezegd dat de Russen en de Oekraïners nu elkaar eens met rust moeten laten en elkaar minstens één generatie rust moeten gunnen en al hun gevoeligheden van de voorbije decennia (en eeuwen) voor een tijdje in de koelkast moeten stoppen. Het heeft niet mogen zijn, de hele jaren negentig is er gebakkeleid over het land – over zijn kernarsenaal, over de Zwarte-Zeevloot, over het statuut van de Krim, over het Russisch in het land. Maar dat het tot een gewapend conflict zou komen, had toch niet iedereen verwacht.

Oekraïne heeft redenen te over om achterdochtig en vijandig te staan tegenover Rusland. Al van in de 18^e eeuw en de gehele 19^e eeuw door is het Oekraïens (‘Klein-Russisch’) verboden in de Oekraïne (het land werd toen nog gezien als een soort provincie van Groot-Rusland en daarom kreeg het een lidwoord, zoals bij ons de Limburg, de Congo). Soms werd het ‘Klein-Russische dialect’ getolereerd, omdat de autoriteiten in Sint-Petersburg er een tegengewicht voor de dominante Poolse invloed in zagen, soms werd het verboden, al naargelang de omstandigheden. Het is pas met de Oktoberrevolutie (1917) en de daarop volgende onafhankelijkheid van de Oekraïne (1918) dat er weer aan het invoeren van het Oekraïens gedacht kon worden – in het onderwijs, de administratie, de politiek.

Een kapitale fout

In de jaren twintig voerden de bolsjevieken een consequente oekraïniseringspolitiek, maar in de jaren dertig zette Stalin die stop en werden te ijverige voorvechters van het Oekraïens uitgemaakt voor ‘burgerlijke nationalisten’ en naar de kampen gestuurd. Sinds WO II is Oekraïne op grote schaal verrussischt. In het oosten van het land (de industriegebieden van Charkov, Donetsk) werd vooral Russisch gesproken, in het westen (Lvov) werd door de plattelandsbevolking Oekraïens gesproken. Het oosten was Russisch of pro-Russisch en orthodox, het westen Oekraïens en meer pro-westers. De verschillen tussen de twee delen van het land hebben zich sinds het midden van de 17^e eeuw kunnen ontwikkelen, zodat ze ver uit elkaar gegroeid zijn – godsdienstig, politiek, cultureel en taalkundig.

Ik denk dat de Oekraïense autoriteiten een kapitale fout hebben gemaakt door heel Oekraïne in een versneld tempo te willen oekraïniseren. De Russen die in het land wonen, en dan spreken we toch over 20 % van de bevolking, d.w.z. 9 à 10 miljoen mensen, spreken Russisch. En zoals dat voor de meeste Russen geldt : ze zijn perfect eentalig. Ze deden en doen geen moeite om de taal van het land te leren. In de Sovjettijd was dat ook niet nodig, het Russisch was de lingua franca van heel de Sovjetunie. Iedereen die carrière wilde maken in het Sovjetimperium moest Russisch leren en goed beheersen, zowel in de politiek als in de industrie, de wetenschap en de media. Veel ouders in niet-Russische gebieden stuurden hun kinderen naar Russische scholen – de opstap naar carrière én beter onderwijs.

Een stap te ver

Voor Vlamingen, die wat taaltoestanden betreft wel wat gewoon zijn, is het beschamend te horen dat Russen buiten de Russische Federatie, het zgn. ‘nabije buitenland’ (vroegere Sovjetrepublieken), zo goed als geen poging doen om de taal van hun opvangland te leren, de voorwaarde in de Baltische landen om het staatsburgerschap te krijgen. Ze zouden in Estland of Letland willen blijven wonen en werken zonder de taal te leren. Dat is natuurlijk flagrant beledigend en onaanvaardbaar. Maar hier ligt een kruitvat : wat als morgen een groepje herrieschoppers of separatisten in Estland de steun van Moskou vragen (zoals in Donetsk en Loegansk is gebeurd) ?

Ik begrijp dat de autoriteiten in Kiev aandringen op meer Oekraïens in het land, maar dat ze daarom het Russisch moeten verbieden, gaat toch een stap te ver. Je zou het kunnen vergelijken met België : je mag wel verwachten dat Franstaligen onze taal leren / hanteren in officiële functies, in de politiek, maar dit wil toch nog niet zeggen dat we nu ook het Frans – die mooie taal met zijn prachtige literatuur en cultuur – moeten verbieden ? Of dat we het epos over Tijl Uilenspiegel van Charles de Coster of de gedichten van Emile Verhaeren moeten verbieden of zelfs alleen nog in vertaling aanbieden ?

Het helpt de Oekraïners geen stap vooruit om nu het Russisch te verbieden: het Russisch is op dit ogenblik de taal van de bezetter, de agressor, de vijand, maar Russisch is ook de taal van het grote verzet tegen de autocratie en dictatuur, zowel in de 19^e als in de 20^e eeuw (Aleksandr Herzen, Nikolaj Nekrasov, Lev Tolstoj, Aleksandr Solzjenitsyn, Josif Brodski e.v.a.). Laten we het kind niet met het badwater weggooien, omdat één middelmatig begaafde KGB-er doordraait.

Na de eerste wereldoorlog

De discussie is niet nieuw, zelfs buiten Oekraïne. Nadat Oekraïne onafhankelijk was geworden (van Rusland) in 1918, als gevolg van de Oktoberrevolutie en het daarop volgende ineenstorten van het Russische Imperium, werd er zelfs in ons land gedacht aan het afschaffen van het Russisch en het invoeren van het Oekraïens. Dat was het geval in Antwerpen, aan het Hoger Handelsgesticht Antwerpen (HHA, later de Rijks Handelshogeschool, nog later het Hoger Instituut voor Vertalers en Tolken in de Schilderstraat), dat in 1918 met deze gedachte speelde.

Tijdens de oorlog was het HHA gesloten, maar in augustus 1918 werd het door een groep Vlaamse activisten heropend als een Nederlandstalige hogeschool. Toen werd voorgesteld om als Slavische taal in het programma niet langer het Russisch, maar wel het Oekraïens op te nemen, ‘de moedertaal van 35 miljoen mensen die vroeger in Rusland verdrukt werd, de taal van een land zo groot als Oostenrijk en Hongarije samen, vanwaar te Antwerpen jaarlijks voor vele miljoenen waarde aan granen en zaden werd ingevoerd en waarmee onze nationale handel en nijverheid na de oorlog ongetwijfeld nog veel meer zaken zal vermogen te doen dan vroeger’.

Ondoordachte boycot

Maar de nieuwe bestuurders hadden in augustus 1918 te weinig tijd om dit plan uit te voeren – de Belgische autoriteiten keerden terug naar de stad en heropenden het HHA zoals het voor de oorlog was. Van hun plan is dus niets terechtgekomen, zoals dat wellicht ook zal gebeuren in Amsterdam, waar de opleiding Slavistiek eraan denkt om Oekraïens en Oekraïense literatuur als nieuwe vakken in te voeren, een lovenswaardig initiatief, waarvoor helaas de middelen ontbreken. In Leuven staat deze discussie niet op de orde van de dag, want daar heeft de geniale decaan van Letteren al in 2016 beslist om Slavistiek tout court af te schaffen. Geef toe – een profetische beslissing…

Laten we Oekraïne steunen in zijn streven om een volwaardige, soevereine natie te worden, los van Rusland, een land dat groot en rijk genoeg is om op eigen benen te staan en een eigen bewind te voeren, maar laten we niet meegaan in een ondoordachte politiek van alles boycotten wat Russisch is.

Josif Brodski

Onzinnige Oekraïense boycot van al wat Russischtalig is