Zaterdag maakte het parket-generaal van het Hof van Beroep in Parijs bekend dat ‘één van de belangrijkste Rwandese génocidaires gearresteerd is’ met een triomfantelijk perscommuniqué. Félicien Kabuga werd opgepakt in een bescheiden appartementje in Asnières-sur-Seine, amper tien kilometer van hartje Parijs.

Kabuga werd al sinds 1998 gezocht door het Rwanda Tribunaal voor zijn rol in de genocide. Dat werd door de Verenigde Naties opgericht om de belangrijkste beschuldigden van de genocide en andere zware mensenrechtenschendingen in 1994 te berechten. Volgens de Franse justitie had hij zich al die jaren schuil kunnen houden in Zwitserland, Kenia, Congo, Duitsland en … België. De Belgische politie zou trouwens meegewerkt hebben aan de operatie om hem uiteindelijk te pakken te krijgen.

Maar wie is Félicien Kabuga eigenlijk? En is hij inderdaad de ‘financier van de genocide’ zonder wie de Rwandese tragedie met meer dan één miljoen doden niet gebeurd zou zijn? Zoals zo dikwijls is het verhaal een stuk genuanceerder dan de massamedia wereldwijd het nu vertellen.

‘American Dream’, Rwandese versie

Félicien Kabuga werd in 1933 geboren in Kiyombe, Byumba, in het noorden van Rwanda. Hij is een Hutu, de etnie van de meerderheid. Kabuga ging nooit naar school. Tot halverwege de jaren vijftig, onder de Belgische voogdij, kregen Hutu’s hoe dan ook niet de kans om verder te geraken dan het lager onderwijs. De Tutsi-etnie kreeg het voorrecht om op te klimmen in de samenleving. Maar de kleine Kabuga heeft een talent voor zaken. In 1956 heeft hij al een eigen handelszaak. Enkele jaren later trouwt hij met een Tutsi-meisje, met wie hij tien kinderen zal krijgen.

Twintig jaar later behoort hij in de hoofdstad Kigali tot de top van de samenleving. Hij investeert verder in opslagplaatsen, een theeplantage, een transportfirma, een handelscentrum en een groot hotel. Hij koopt ook aandelen in banken en handelszaken. Vanaf de jaren tachtig wordt hij beschouwd als de rijkste man van Rwanda.

Iedereen kent hem, ook de politieke leiders van toen. Félicien Kabuga is een vooraanstaand lid van de MRND, tot 1990 de eenheidspartij van president Habyarimana, daarna bij afwezigheid van verkiezingen beschouwd als de belangrijkste regeringspartij.

Radio Télévision des Mille Collines

In oktober 1990 barst de oorlog los in Rwanda. Het Rwandees Patriottisch Front van de huidige president Paul Kagame valt aan vanuit Oeganda. Félicien Kabuga blijft overtuigd trouw aan de machtskringen rond president Habyarimana. Hij wordt door het Patriottisch Front benaderd om financiële steun te leveren voor hun strijd, zoals zovele zakenmannen. Velen doen het trouwens, maar Félicien Kabuga weigert. Volgens zijn kinderen liggen ondermeer daar de wortels van de verbeten strijd van het RPF — de huidige machthebbers — tegen hun vader.

De rijke zakenman gaat nog een stap verder. Samen met vijftig andere vooraanstaanden uit de politieke en de economische wereld sticht hij in april 1993 de commerciële radio RTLM. Hij wordt één van de grootste aandeelhouders (met ongeveer $ 3 500) en voorzitter van het ‘Comité d’Initiative’. Een jaar later, na de moord op president Habyarimana, zal die radio zich ontpoppen tot een propagandazender die oproept om jacht te maken op alle Tutsi’s. Die worden beschouwd als collaborateurs met het oprukkende Patriottisch Front. Zo maakt RTLM zich mee schuldig aan genocide.

Eindverantwoordelijke RTLM?

Volgens de akte van beschuldiging had Félicien Kabuga als ‘voorzitter van RTLM’ de plicht en de macht om de haatdragende boodschappen — die geregeld opriepen tot moorden — te stoppen. Kabuga heeft zich tot nu toe nooit uitgesproken hierover. Maar één van zijn zonen, die al jarenlang zijn vader verdedigt, stelt dat Kabuga zich niet wilde en kon bezighouden met de dagelijkse werking van de commerciële radio. Zeker niet meer zodra de oorlog opnieuw uitgebarsten was, meteen na de aanslag op het vliegtuig van de president op 6 april. Moeder Kabuga en de kinderen zullen op 12 april geëvacueerd worden naar Frankrijk. Diezelfde dag of de dag erna vlucht Félicien Kabuga naar Gisenyi, in het noord-westen op de grens met Congo.

RTLM zal tot begin juli blijven uitzenden vanuit de hoofdstad Kigali. Uit het proces over RTLM — dat bijna twintig jaar geleden gevoerd werd voor het Rwanda Tribunaal — blijkt dat vanaf 6 april 1994 Félicien Kabuga in ieder geval geen enkele rol meer gespeeld heeft bij wat er op RTLM uitgezonden werd. Strikt juridisch bleef hij als voorzitter van het ‘Comité d’Initiative’ wel eindverantwoordelijke. Het wordt nu afwachten of de procureur op het proces zal kunnen hard maken dat Kabuga door zijn rol bij RTLM zich effectief schuldig gemaakt heeft aan genocide.

Interahamwe

De tweede belangrijke beschuldiging gaat over zijn betrokkenheid bij de Interahamwe, de jongerenorganisatie van de partij MRND. Vanaf voorjaar 1994 gedraagt die zich meer en meer als een echte militie. Vanaf 7 april spelen de Interahamwe een belangrijke rol bij de genocide. In de internationale berichtgeving van de afgelopen dagen wordt Kabuga steevast de ‘financier van de genocide’ genoemd en dé man die de Interahamwe aanstuurde.

Maar in de akte van beschuldiging is hiervan nauwelijks iets terug te vinden. Daar gaat het zo goed als uitsluitend over de Interahamwe-groep van de kleinere stad Gisenyi — waar Kabuga dus vanaf half april heen gevlucht was — en van de wijk Kimironko, in Kigali, waar de familie woonde. Op beide plaatsen zou Kabuga de man geweest zijn die de moordbendes leidde. Maar over de nationale structuur van de Interahamwe en de eventuele rol van Kabuga daarin vermeldt de procureur helemaal niets.

Merkwaardige contradictie

Ook over de zogenaamde gigantische leveringen van machetes aan de Interahamwe, de lange messen waarmee in 1994 zeer veel gemoord is, is niets te vinden in de akte van beschuldiging. Nochtans wordt dat ‘feit’ in zowat alle berichtgeving over de man telkens weer aangehaald. De machete is in Rwanda een landbouwwerktuig. Zowat iedereen bezit er wel een of meerdere. Kabuga importeerde ze al sinds 1981. De kwestie is dus of hij er abnormaal veel heeft ingevoerd om ze uit te delen aan de moordbendes. Daarover staat dus niets in de akte van beschuldiging. Wel worden enkele bijeenkomsten vermeld op onbekende data tussen februari en mei 1994. Daar zou Kabuga gesproken hebben en ‘de Tutsi’s’ vijanden genoemd hebben.

Op basis van de officiële beschuldiging zou je dus veronderstellen dat Félicien Kabuga geen sleutelrol gespeeld heeft bij de Rwandese tragedie van 1994. Toch wordt hij wereldwijd voorgesteld als een hoofdverantwoordelijke van de genocide op de Tutsi’s. Een merkwaardige contradictie.

Akazu: planning genocide?

Naast zijn rol bij RTLM en de Interahamwe wordt Félicien Kabuga ook dikwijls vernoemd als een sleutelfiguur van de ‘akazu’ (‘klein huisje’ in het Kinyarwanda). Dat is de kleine kring rond president Habyarimana en zijn echtgenote, waar alle macht geconcentreerd zou geweest zijn tot in april 1994. De genocide zou er voorbereid zijn. Bij de beschrijving van de beschuldigde wordt daar in de akte vaag naar verwezen.

Ook op dat punt wordt het nieuwsgierig uitkijken naar het verloop van het proces. Want voor het Arusha Tribunaal is het dossier van de ‘akazu’ al eens uitvoerig behandeld, ruim tien jaar geleden, in de zaak van Protais Zigiranyirazo, de broer van de weduwe Habyarimana. Hij werd destijds beschreven als de spilfiguur van die ‘akazu’. Maar in 2009 is de man volledig vrijgesproken. Het akazu-verhaal bleek op drijfzand gebouwd. Of de procureur deze keer erin zal slagen om te bewijzen dat Félicien Kabuga toch in een dergelijke structuur een machtspositie had, dat weten we wellicht pas binnen enkele jaren.

Proces

De processen voor het Rwanda Tribunaal in Arusha hebben telkens vele jaren geduurd. Niets wijst erop dat het ‘Mechanisme’, de opvolger van het Tribunaal, dit kroonproces sneller zal kunnen afwerken. De beschuldigde is nu al 87 jaar oud. Als diabetespatiënt heeft hij een zwakke gezondheid.

Voor het recht van de slachtoffers en de geschiedenis zou een revelerende rechtsgang nochtans bijzonder belangrijk zijn. Want de Rwandese tragedie van 1994 heeft nog lang niet al haar geheimen prijsgegeven. Pas twee jaar geleden onthulde de Canadese onderzoeksjournaliste Judi Rever na twintig jaar speurwerk dat de moordmilities Interahamwe geïnfiltreerd zouden geweest zijn door … het Rwandees Patriottisch Front. De rebellen van destijds en de huidige machthebbers. Iemand als Félicien Kabuga, toch genoemd als ‘financier van de Interahamwe’, zou daar misschien meer kunnen over vertellen.

Mistig dossier

Er hangt nog wel meer mist rond dit dossier. Zo maakten twee (volwassen) kinderen van Kabuga van november 2002 tot maart 2003 vanuit België verschillende reizen naar Rwanda. Daar werden zij door hoge autoriteiten ontvangen. De bedoeling was om de bezittingen van de familie te recupereren. Ondanks zeer formele toezeggingen door topfiguren van destijds van het Patriottisch Front, is dat uiteindelijk niet gelukt. Na enkele jaren zijn al die bezittingen dan aangeslagen door het nieuwe regime en verkocht, dikwijls aan stromannen van de huidige machthebbers.

Intussen had de procureur van het Rwanda Tribunaal ook de bankrekeningen in het buitenland geblokkeerd. Niet alleen van Félicien Kabuga zelf, maar ook van zijn vrouw en kinderen. Zelfs hun rekeningen zijn nog altijd niet vrijgegeven. Sommige critici durven stellen dat de huidige machthebbers in Rwanda eigenlijk alleen uit waren en zijn op het fortuin van de familie Kabuga. Daarbij gesteund door het Rwanda Tribunaal.

Twintig jaar onvindbaar

Tenslotte blijft ook het raadsel overeind hoe de man meer dan twee decennia lang onvindbaar kon blijven. Terwijl hij toch in verschillende landen gewoond heeft, blijkt nu. Wie had er belang bij dat hij al die tijd niét opgepakt werd en nu dus wel? Toen zijn echtgenote drie jaar geleden in België overleed, lagen de Belgische speurders tijdens de begrafenis op de loer met de ijdele hoop dat Félicien zou komen opdagen. Quod non.

Voor de Franse justitie en de huidige Belgische procureur Serge Brammertz van ‘het Mechanisme’ in Den Haag, dat Kabuga zal berechten, is de man ‘un des principaux génocidaires rwandais’. Zelfs het principe dat iemand pas schuldig is als hij of zij veroordeeld is werd in de persmededeling niet gerespecteerd. Ook al daarom vreest de familie dat hun vader geen eerlijk proces zal krijgen. Ze geven hem gelijk dat hij zo lang voor het gerecht is blijven vluchten. Maar ooit zal de volledige waarheid over Rwanda 1994 toch boven moeten komen. Het zou spijtig zijn als dit proces daarbij nutteloos zou blijken, meer dan 26 jaar na de feiten.

Judi Rever

Geeft Rwandese genocide eindelijk haar geheimen prijs?