Toen een bloemlezing uit de dagboeken van de in Auschwitz vermoorde Etty Hillesum (1914-1943) eindelijk werd gepubliceerd, 1981 was het inmiddels, kende die meteen een groot succes. Etty was een joodse vrouw die seculier werd opgevoed, rechten studeerde en Russisch, naar bed ging met verschillende, veelal oudere mannen en zowel bijzonder verstandig als erg gevoelig was.

Geleidelijk groeide haar geloof in God, niet in de almachtige macho in dienst van de godsdiensten. Haar godsbeeld was anders. ‘Ik heb God weer gedankt, niet voor het warme bed en voor de erwtensoep, maar daarvoor, dat hij weer in me wonen wilde.’ Haar mystiek trok velen aan in de jaren tachtig, toen dogmatische beelden in het Westen stevig aan het wankelen gingen.

Ook vandaag gaat van Etty Hillesum een grote fascinatie uit. Van schreeuwende Duitsers was ze niet bang. Ze koesterde medelijden. Ze zocht naar menselijkheid in de blik van barse functionarissen. Etty voelde zich aangetrokken door communistische en socialistische groepen waarvan vrienden van haar deel uitmaakten, maar lid werd ze zelf nooit. Elke ideologie is te klein voor een grote geest.

Amsterdam tijdens WOII

Tijdens de oorlog in Amsterdam ervoer ze hoe de positie van de joden almaar hachelijker werd. De biografie die Judith Koelemeijer in 2022 aan haar wijdde, beschrijft dat proces voortreffelijk.

Het boek laat zien hoe Etty in die beladen tijd gewoon haar leven leefde, met vriendinnen en met verzetslieden diepzinnige gesprekken voerde, soms met haar ouders, altijd met haar minnaars. Terwijl ze begon te schrijven en gestaag meer innerlijke vrijheid verwierf. Haar heerlijke zelfkritiek verloor ze nooit, daar was ze veel te verstandig voor. ‘Zou het zo zijn dat mijn hevige drang naar synthese een onbewuste angst is voor vermeende schizofrenie?’, schreef ze. Psychische stoornissen waren in haar familie niet onbekend. Uiteindelijk vertrouwde ze erop dat ze aan de gevaren die de joden liepen innerlijk weerstand zou kunnen bieden, wat er ook gebeurde.

Etty had kansen om onder te duiken, om het transport naar Auschwitz te voorkomen, maar ze wilde het lot van haar volk dragen. Wat dat lot was, wist ze niet precies. Dwangarbeid, ja. Maar het bestaan van gaskamers vermoedde ze niet.

De grenzen van het lijden

Op transport naar Polen gooide ze twee prentkaarten uit de trein die door de vinders werden gepost. Haar laatste berichten. Wat er daarna in Auschwitz gebeurde, blijft onbekend. Werd ze onmiddellijk vergast? Overleefde ze nog enkele weken in erbarmelijke omstandigheden? En ook: bleef ze innerlijk overeind met het einde voor ogen? Dat weten we niet. En misschien is dat ook niet het allerbelangrijkste. De innerlijk sterke mens heeft niet de plicht om overeind te blijven, enkel om het te proberen.

Hoewel Etty uit een begoede familie kwam, gaf ze weinig om kleren of uiterlijk. Haar lichaam zag ze – behalve als het om erotiek ging – vooral als iets lastigs. In de biografie van Koelemeijer staat daarover een merkwaardig zinnetje: ‘Vrienden vertelden dat ze niet altijd erg prettig rook.’ Wie durft dat nog, in onze tijd, niet erg prettig ruiken? Desondanks had Etty aardig wat succes bij mannen. Wat ik zeer goed begrijp.

Als ik over Etty Hillesum nadenk, vraag ik me af waar de grenzen liggen van de vergeestelijking. Aanvaardde ze te gemakkelijk het lijden, terwijl ze had kunnen vluchten en in het verzet gaan? Het antwoord ken ik niet.

De oorlog waarin Etty Hillesum werd vermoord, is vandaag minder voorbij dan vroeger. Toen ik in de basisschool zat, ging het er niet vaak over. De holocaust bleef helemaal uit beeld. Maar die kwam terug en kleurt nog altijd onze samenleving. Het Israëlisch-Palestijnse conflict is er een voorbeeld van. Zonder de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust was het er niet op deze manier geweest.

De Holocaust nooit vergeten is onze opdracht. We zijn het verschuldigd aan alle onschuldige doden, met hun verlangens en hun dromen. Met hun levensmoed. Met hun verbluffende verstand zoals Etty Hillesum.

Precies daarom vind ik de lichtzinnige manier waarop de Holocaust vandaag politiek wordt gerecupereerd tragisch.

Een akelig gevoel

Zo zijn er de schijnbaar wijze waarschuwingen van mensen die voortdurend een vergelijking maken tussen onze tijd en de jaren dertig. Het begint allemaal met woorden van uitsluiting en het eindigt met de Holocaust, zo luidt de redenering. Waarna de vrijheid van meningsuiting wordt ingeperkt of enkel ‘democraten’ tot het debat worden toegelaten.

Zijn wij er zeker van dat wij de toleranten zijn en de anderen niet? Stel dat het andersom is

Hoezeer ook ik extreme politieke ideeën van links of van rechts afkeur, de voortdurende vergelijking met de jaren dertig en de Holocaust geeft mij een akelig gevoel.

Ze is een minimalisering van de onnoemelijke wreedheden die toen werden begaan. Het leed wordt een instrument in een vaak banale politieke discussie, waarbij degenen die anderen uitsluiten aan de goede kant van de geschiedenis staan en degenen die worden uitgesloten aan de verkeerde. Dat alleen al zou tot nadenken moeten stemmen. De verantwoording: wees niet tolerant tegenover intoleranten. Daar valt iets voor te zeggen. Maar zijn we er zeker van dat wij de toleranten zijn en de anderen niet? Stel dat het andersom is.

De Holocaust mag geen wapen zijn maar is in de geschiedenis van de mensheid een dieptepunt dat iedereen tot zelfreflectie zou moeten aanzetten.

Alvast daarin slaagde Etty Hillesum meesterlijk, al behoedde het haar niet voor een gruwelijke dood.

Judith Koelemeijer

In het spoor van Etty Hillesum