Het nieuws sloeg in filosofenland in als een geestelijke bom. Duitslands beroemdste levende filosoof, de 91-jarige Jürgen Habermas, zou eind mei in Abu Dhabi de ‘Sheikh Zayed Book Award’ in ontvangst nemen uit de handen van kroonprins Mohammed bin Zayed. Dietmar Pieper van het gezaghebbende magazine Der Spiegel trok op de ochtend van 2 mei van leer tegen de éminence grise van de Duitse filosofie.

Het schandaal zat hem volgens de journalist niet zozeer in de hoogte van de prijs – 225.000 euro –, dan wel in het feit dat Habermas, wiens denken in het teken van de ‘Aufklärung’ [Verlichting] en de ‘kritische Distanz zur Macht’ staat, er geen graten in zag om zich te laten eren door een autocratische heerser. Pieper somde in zijn artikel al de tekortkomingen van Abu Dhabi op democratisch vlak op en vermeldde ook nog dat het emiraat aan de Perzische Golf slechts 17 op de 100 punten telt op de vrijheidsschaal van de Amerikaanse denktank Freedom House.

Duwtje in de rug

De prijsuitreiking in de categorie ‘Culturele persoonlijkheid van het jaar’ vindt plaats in het kader van de opening van de Internationale Boekenbeurs van Abu Dhabi op 23 mei. De sjeik die het beschermcomité van de naar zijn vader genoemde prijs voorzit, beriep zich in zijn uitnodiging aan Habermas op ‘Liefde, tolerantie en dialoog tussen volken en naties’.

Habermas had zich natuurlijk eerst geïnformeerd bij Jürgen Boos, de directeur van de Frankfurter Buchmesse, die ook in het wetenschappelijke comité van de ‘Sheikh Zayed Book Award’ zetelt. Die had zijn aanvankelijke twijfels weggenomen. De bekroonden van de laatste vier jaren waren respectabele figuren zoals onder meer de bekende Libanese auteur Amin Maalouf. Habermas deelde nog mee er verheugd over te zijn dat zijn boeken over de ‘discoursethiek die in de traditie van de Kantiaanse Verlichting staat’ in de Verenigde Arabische Emiraten worden gepubliceerd. Deze prijs kon de verbreiding van zijn boeken daar alleen maar ‘Rückenwind’, een duwtje in de rug dus, geven. ‘Sie dürften wohl kaum der Stabilisierung der dort bestehenden Ordnung dienen‘, voegde de belangrijke denker er nog aan toe: de kans is wel heel klein ‘dat ze de bestaande orde daar zouden dienen’.

Gevangen prinses

Daarmee was Der Spiegel het niet eens. Was Habermas niet vergeten dat de bekroonde van het jaar 2015 Mohammed bin Rashid Al Maktoum was? Een dichter inderdaad, maar in het dagelijkse leven emir van Dubai, en bekend geworden als de man die zijn dochter prinses Latifa na een mislukte vluchtpoging in een villa in zijn emiraat opsloot en er door 30 politieagenten laat bewaken.

Pieper stelde de retorische vraag: ‘Zou Jürgen Habermas op één lijn willen geplaatst worden met de man die zijn dochter gevangen houdt?’ De journalist legde de vinger op de wonde die van oudsher ettert in de Duitse cultuur en geschiedenis, de vraag naar de verhouding tussen ‘Geist’ en ‘Macht’. Wie dient hier wie? Volgens Habermas zou de macht de ‘Geist’ dienen, volgens Pieper echter gaat het er zo aan toe: ‘Gewöhnlich siegt, wenn Geist und Macht aufeinandertreffen, die Macht‘ (‘Meestal zegeviert, wanneer Geest en Macht elkaar tegenkomen, de Macht’).

Gecanceld

Habermas moet zich in zijn koffie verslikt hebben toen hij op zondagochtend het kritische artikel van Der Spiegel onder ogen kreeg. Via zijn uitgeverij liet hij het magazine weten dat zijn bereidheid om de prijs aan te nemen ‘een foute beslissing [was] die ik hierbij corrigeer’. Hij gaf toe dat hij zich op voorhand niet genoeg rekenschap had gegeven over de ‘zeer nauwe verbinding van de instelling die deze prijzen in Abu Dhabi uitreikt met het daar bestaande politieke systeem’. De opmerking van Der Spiegel dat bij het samenkomen van Geest en Macht de laatste het haalt, wilde hij echter niet zo laten staan. Op korte termijn mag dat zo wel wezen, aldus Habermas, ‘aber auf längere Fristen glaube ich an die aufklärende Macht des kritischen Wortes, wenn es nur ans Licht der politischen Öffentlichkeit dringt.‘ (‘maar op langere termijn geloof ik aan de macht van de verlichting die uitgaat van het kritische woord, als het maar tot de politieke openbaarheid doordringt’).

Geest en Macht, een verhouding die gespannen blijft in Duitslands geestesleven en politieke cultuur, en die zich niet met gemeenplaatsen laat bedwingen. Misschien had Habermas het moment van de prijsuitreiking kunnen gebruiken om de machthebbers van het emiraat op hun plaats te zetten? Misschien had hij zijn dankrede tot speerpunt van een kritisch discours gemaakt? Het zal nooit geweten zijn; die mogelijkheid is gecanceld.

Jürgen Boos

Habermas gaat dan toch niet naar Abu Dhabi