Eerder deze maand zat ik in de auto terwijl het radioprogramma Zeitgeist op stond. De uitzending ging over de staat van het gezin en meer specifiek waarom ouders het gevoel hebben dat ze constant onder druk staan. Ik viel halverwege het programma in, net op het moment dat journaliste Kaat Schaubroeck vertelde over de baby-veiligheidsindustrie. Ouders betalen meer voor een autostoeltje wanneer dat autostoeltje belooft veiliger te zijn, want wie bespaart nu op de veiligheid van z’n kind?

Daarop verder bordurend kan je ook workshops EHBO en reanimeren voor baby’s volgen. Dat doen ouders dan natuurlijk, merkte Heleen Debruyne op, want als je baby stikt in een visgraat wil je niet met het schuldgevoel rondlopen dat je kleintje nog zou leven als jij had geweten hoe je een mini-Heimlichmanoeuvre moet uitvoeren.

Risicocontrole

Datzelfde patroon zien we niet alleen bij het beschermen van baby’s. We proberen elk risico op ongeluk, ziekte, pijn en dood zoveel mogelijk uit te bannen. Denk maar aan de maatregelen die we nemen om corona-slachtoffers te vermijden. We willen maximale controle. De vraag is alleen: waar ligt de grens van onze individuele verantwoordelijkheid? Hoeveel controle kan je hebben?

Socioloog Ignace Glorieux stelde in de uitzending dat de nadruk op individuele verantwoordelijkheid sterk verbonden is met de verlichting. In de premoderne wereld hadden mensen inderdaad veel minder het idee dat ze de natuur of het lot konden beïnvloeden of veranderen. Je kon eigen verantwoordelijkheid bovendien delen met een hele reeks heiligen. Je brandde een kaarsje en vond die verloren schaar dan vast wel terug. Je bad en je geliefde had ongetwijfeld meer kans op genezing. Bij een overlijden troostten we ons met de gedachte dat dit lijden binnen Zijn plan hoort. De uitdaging was om te accepteren wat er gebeurde: je erbij neerleggen, er het beste van te maken.

Individu op een voetstuk

De Verlichting hees het individu op een voetstuk, samen met de gedachte dat wij mensen de natuur en de wereld zelf kunnen vormen, veranderen en verbeteren. Accepteren is dan geen deugd, maar nalatigheid. In de meest verregaande interpretatie wordt zelfs het noodlot ‘maakbaar’. In de wereld van vandaag had je die cursus reanimatie moeten volgen. Had je beter je best moeten doen. Moeten we nadenken over hoe we verloren scharen en overlijdens in de toekomst kunnen vermijden. God is dood, wij zijn God, regel het zelf.

Je bent niet alleen verantwoordelijk voor het niet kwijtraken van scharen maar voor je eigen geluk in het hiernumaals. Als je het zelf niet doet, is er niemand om je verantwoordelijkheid op af te schuiven. Welkom in de liberale meritocratie, if you can make it there, you can make it anywhere.

Verbrokkelde samenleving

Het idee dat we zelf verantwoordelijkheid moeten nemen voor ons lot (en dat we zelfs via wetenschap en politiek een betere wereld tot stand kunnen brengen, met minder lijden) heeft ons natuurlijk veel gebracht maar het impliceert ook de illusie dat elke mens in staat zou zijn tot ongeveer alles.

Het vervelende daaraan is dat zoiets wel heel veel verantwoordelijkheid inhoudt voor een individu. Zeker in een verbrokkelde samenleving waar die individuele verantwoordelijkheid ook echt hyper individueel is. Je hebt bijvoorbeeld niet meer je hele professionele leven dezelfde collega’s, dezelfde buren of dezelfde echtgenoot. Het enige dat je levenslang hebt is jezelf en dat moet je dan nog eens permanent heruitvinden.

Iedereen als blanco blad geboren?

Allemaal best wel heftig, soms zal zo’n God wel handig geweest zijn om ons aan vast te klampen zodat we verantwoordelijkheden toch af en toe konden externaliseren…nou, daar heeft de politieke linkerzijde wel wat moois op gevonden.

Links gaat mee in de in essentie liberale verlichtingsgedachte dat iedereen als blanco blad geboren wordt en tot ongeveer alles in staat is. Maar hoe vernederend is het om in een meritocratische samenleving toch niet te bereiken wat je wilde (en je kon, zo werd verzekerd, alles bereiken)?

Dat betekent namelijk dat jij door de samenleving gewogen bent en te licht bevonden. Meer zelfs, dat het je eigen schuld is.

Vadertje Staat

Dat is natuurlijk best wel hard. Dus wat zegt links, en dit is echt heel ingenieus: als je mislukt, is het toch niet jouw schuld. Dan ben je het slachtoffer van allerlei obstakels die buiten jezelf liggen zoals seksisme, racisme, privileges, klassenverschillen…

Die obstakels zijn ook nog eens structureel, dus ook al zou je tot je volle potentieel willen komen (en dat wil de rationele verlichte geest), dat kan pas echt lukken als alle hindernissen voor je worden weggewerkt door een soort God-achtige vaderfiguur. We zullen deze figuur, ik zeg maar wat, Vadertje Staat noemen. Dat is natuurlijk handig, want op deze manier kan je toch heel wat van die loodzware verantwoordelijkheden afschuiven. Slaap je toch wat rustiger ’s nachts wanneer je de Nobelprijs weer niet gewonnen hebt.

Maar stel je voor dat al die obstakels weggewerkt zijn. Zijn we dan echt allemaal blanco bladzijden of is het mogelijk dat we toch ongelijk geboren werden? Het woord is gevallen: ongelijk.

Niet iedereen is buitengewoon

Zou het kunnen dat niet iedereen tot alles in staat is? Dat talenten ongelijk verdeeld zijn?

Zoals steeds heeft ook in deze kwestie de conservatief het bij het rechte eind. Die erkent namelijk dat niet iedereen met dezelfde gaven geboren wordt. Er bestaan nu eenmaal verschillen tussen mensen. Niet iedereen is mooi, niet iedereen is een schaaktalent, niet iedereen gaat het atoom splitsen. Niet iedereen is, het woord zegt het al, buitengewoon. Maar bij iedereen kan verantwoordelijkheidsbesef worden gevormd voor zijn eigen leven.

Je ambities afstemmen op de eigen talenten, daarvoor ook de volle verantwoordelijkheid nemen en tegelijk weten dat niet alles maakbaar is, dat er bovendien zoiets bestaat als het noodlot dat zelfs baby’s soms ook laat doodgaan ook al heb je een EHBO cursus gevolgd, met die aanvulling kan een conservatieve benadering de Verlichting nog wat bijlichten.

Kaat Schaubroeck

Verlichte Verantwoordelijkheid