Ardy Beld noemt de erven Vandersteen ‘moraalapostelen’ die wegens politieke correctheid van rechts naar links gingen en daarom persiflages op basis van Suske en Wiske juridisch willen verbieden. Hoewel stripliefhebber Beld allicht in zijn trots gekrenkt is, klopt dit niet. Wel raakt hij twee interessante punten aan: de parodie-exceptie en de gevoeligheid bij de kinderen van Willy Vandersteen.

Satirische website verbieden

De Nederlandse publicist en cartoonist Ardy Beld schreef op Doorbraak een commentaar waarbij hij zich erover beklaagt dat de erven Vandersteen een satirische website verbieden om nog langer cartoons met figuren van Willy Vandersteen te publiceren. Dit omwille van een aantal eerdere cartoons van zijn hand. Bij de recentste spotprent weigerde de uitgever. Dat schoot Beld in het verkeerde keelgat en meteen verwees hij naar een beroemde rechtszaak door de erven Vandersteen.

Johan Deckmyn deelde op 9 januari 2011 een door cartoonist Frederik Pas (Fré) voor het Vlaams Belang gemaakte kalender uit. Op het omslag een cartoon met daarop de toenmalige Gentse burgemeester Daniël Termont zoals Lambik op de kaft van de Wilde Weldoener. Tijdens dat proces stelde de rechter een prejudiciële vraag aan het Europees Hof van Justitie (HvJEU) in Luxemburg. Dit is de normale procedure als een nationale rechter niet weet of een onderwerp een inbreuk is op de grondrechten zoals die in het Handvest van de Grondrechten in de EU staan.[i]

Het Hof van Justitie gaf op 3 september 2014 een antwoord. Persiflages kunnen niet worden verboden, zelfs als het onderwerp totaal anders blijkt: ‘De wezenlijke kenmerken van de parodie [bestaan] erin dat, enerzijds, een bestaand werk wordt nagebootst doch met duidelijke verschillen met het bestaande werk en, anderzijds, aan humor wordt gedaan of de spot wordt gedreven.’ Het HvjEU stelt dus uitdrukkelijk dat een inhoudelijke verband met het oorspronkelijke stripverhaal niet nodig is.

Suske en Wiske, arrest 1 en 2

Al in 1984 was er een eerste Suske en Wiske–arrest bij de Hoge Raad in Nederland.[ii] De Nederlandse stripboekhandelaar Wouter Verkuil die pornografische en anarchistische stripverhalen verkocht met Suske en Wiske beweerde dat hij ‘slechts’ parodieën uitgaf en beriep zich op de parodie-uitzondering. De Hoge Raad stelde Standaard Uitgeverij in het gelijk dat het plagiaat was.

Het pornografische De Glunderende Gluurder (1984) en het anarchistische De Keizerkraker (1982) van Wouter Verkuil werden terecht verboden. Sedertdien meenden vele tekenaars dat als ze maar duidelijk maakten naar welke strip ze verwezen en zorgden dat de tekeningen duidelijk anders waren, ze aanklachten konden ontlopen dankzij de parodie-exceptie.

Daar stak een Gentse rechter een stokje voor. Een affiche met Lucky Luke-parodie van Wim Schamp voor Lijst Dedecker (LDD) uit 2007 leek voor de rechter in Brugge toelaatbaar, maar het Hof van Beroep te Gent gaf de weduwe van striptekenaar Morris (Maurice De Bevere) gelijk en wees op cumulatieve voorwaarden: om de parodie-exceptie aan te voeren:

De parodie moet origineel zijn
Moet ironisch/humoristisch karakter hebben
Moet elementen van kritiek bevatten of contrast oproepen met het origineel
Mag niet meer vormelementen overnemen dan nodig
Mag niet tot verwarring leiden
Mag niet louter of hoofdzakelijk een commercieel doen nastreven
Mag niet louter of hoofdzakelijk de intentie hebben het originele werk te schaden

Volgens de Gentse rechter misbruikte LDD de populariteit van Lucky Luke omdat aan punt 3 niet werd voldaan. De politieke recuperatie zou een schending van een ‘moreel aspect’ zijn. De parodie-exceptie die sedert 1994 in de auteurswet staat, biedt door dit arrest weinig soelaas. Althans volgens prof. Dirk Voorhoof (UGent) omdat zelden of nooit aan de zeven voorwaarden wordt voldaan.

Gemengde gevoelens bij Europees prejudicieel advies

Het HvJEU gaf de parodie-exceptie in 2014 dus een ruimere interpretatie. Toch zat een addertje onder het gras in dat tweede Suske en Wiske-arrest. De nationale rechter moest ‘een rechtvaardig evenwicht in acht nemen tussen, enerzijds, de belangen en rechten van de [makers van beschermde werken] en, anderzijds, de vrije meningsuiting van de gebruiker van een beschermd werk die zich beroept op de beperking ten aanzien van de parodie.’

De erven Vandersteen hadden dus een rechtmatig belang dat het auteursrechtelijk beschermde werk niet met een discriminerende boodschap wordt geassocieerd. Maar volgens het Hof moesten de erven dan een klacht indienen wegens discriminatie (racisme).

Oorlogsverleden Vandersteen is open zenuw voor de familie

Het is begrijpelijk dat de erfgenamen hun erfgoed beschermen. Temeer daar het oorlogsverleden van Willy Vandersteen voor de familie een open zenuw blijft. Een zenuw die Ardy Berd in juni 2020 in een artikel nog pijnlijk beroerde.

Toen bleek dat Vandersteen tijdens de Tweede Wereldoorlog waarschijnlijk tekende voor collaborateurs, bestelde Standaard Uitgeverij — na enig getalm door de erven — een wetenschappelijke studie die in 2014 verscheen. Daarin bevestigden de onderzoekers dat Vandersteen een fraai salaris kreeg van de Nationale Landbouw- en Voedingscorporatie (NLVC, een parastatale, in 1940 opgericht door en ressorterend onder het Belgische ministerie van Landbouw en Voedselvoorziening) en betaalde tekenopdrachten deed voor Winterhulp (ook een Belgisch initiatief uit 1940, een koepel waartoe onder meer het Rode Kruis van België, het Vlaams Kruis en het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn behoorden).

Vandersteen maakte dus niet uit geldnood strips en illustraties voor de krant De Dag, De Illustratie (onder hoofdredactie van zijn vriend en VNV’er Bert Peleman en uitgegeven door De Schelde die ook de VNV-krant Volk en Staat uitgaf), en de Brusselse rexistische uitgeverij Ignis. Hij tekende trouwens ook voor neutrale klanten zoals het stripweekblad Bravo, Uitgeverij Ons Volk en Uitgeverij Mercurius (de Antwerpse drukkerij en uitgeverij van Karel Schenck die naast antverpiensia ook de publicaties van de kunstkring de Scalden verzorgde).

Was Willy Vandersteen de pro-Duitse cartoonist Kaproen?

De flamingantische vriendenkring van de striptekenaar was algemeen bekend. Met Peleman bleef Vandersteen trouwens tot op zijn minst 1975 samenwerken. De oud-oostfronter en algemeen secretaris van het Verbond van Vlaamse Oud-Strijders (VOS) Luc De Meyer werd als Vandersteens boekhouder zelfs bewaker van diens testament. Hij oefende een grote invloed uit op Studio Vandersteen. De hele discussie gaat echter over een striptekenaar met pseudoniem Kaproen.

De duidelijk antisemitische en pro-Duitse tekeningen van Kaproen zijn niet erg talrijk. Het gaat om zeven gags in kranten, één propaganda-affiche en de tekeningen in de brochure Zoo zag Brussel de Dietsche Militanten! Betalingen door uitgeverij De Schelde bewezen echter dat Kaproen niemand minder was dan Willy Vandersteen.

De cartoon Hier spreekt de Zwarte Brigade-Dietsche Militie verscheen op 19 juni 1942 op de voorpagina van VNV-krant Volk en Staat. Op 21 en 22 juni 1942 verscheen de eerste strip van Bart De Brigademan. Een brochure over de mars ter herdenking van Reimond Tollenaere (die aan het Oostfront sneuvelde in 1942 en allicht bekend van de kinderen van de Collaboratie) bevat de meeste tekeningen van Kaproen.

Rond die periode tekende Kaproen ook een affiche voor het Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps (NSKK) en vanaf januari 1943 tot maart 1943 ook illustraties voor het VNV-blad De Nationaalsocialist. De historici besloten dat de ervaren affichetekenaar Edgard Vanmechelen (pseudoniem Gard) waarschijnlijk samen met Vandersteen een aantal Kaproen-tekeningen tekende.

Hoewel: het procesdossier van Volk en Staat in het Rijksarchief identificeerde enkel W. Vandersteen als tekenaar Kaproen. De redenering berust op stilistische gronden en op de uitdrukking ‘twee hoofden onder één kaproen’. Historicus Bruno De Wever (UGent) vernam dit jaren voor het onderzoek trouwens uit mond van Luc De Meyer.

Het pijnlijke feit dat Willy Vandersteen tijdens de Tweede Wereldoorlog een handvol foute tekeningen maakte doet echter niet ter zake. Net zomin als de eventuele linkse of rechtse overtuiging van de erfgenamen. De reactie van die erven vanuit het oogpunt van de media exposure lijkt minder wijs. Persoonlijk vind ik de cartoons van Ardy Beld voor ‘t Scheldt vaak er ver over. Ik hou wel van zijn tekenstijl en ook de pointe is vaak intelligent. De coloribus gustibusque non est disputandum. De kritiek op de reactie van de erven Vandersteen is mijns inziens geheel onterecht.

_____

^[i] De praktijk is dezelfde als bij de prejudiciële vragen aan het Grondwettelijk Hof of de Raad van State.

^[ii] Hoge Raad 13 april 1984, nr. 12 201, ECLI:NL:HR:1984:AG4791, NJ 1984, 524 (Wouter Lambertus Antonie Verkuil/Willy Vandersteen en Scriptoria N.V.). Ook bekend als het Suske en Wiske-arrest.

Karel Schenck

Stripfiguren parodiëren ligt gevoelig