Historicus en auteur Kenneth Lasoen (Universiteit Antwerpen) doet onderzoek naar de Belgische veiligheidsdiensten. Volgens hem heeft de covidcrisis het vertrouwen tussen burger en overheid op scherp gesteld, en zien we daar nu de gevolgen van, bijvoorbeeld bij de dood van de vermeende rechtsextremist Yannick V. in Merksem, die stierf na een interventie van het speciale interventieteam. ‘Mogelijk hebben de veiligheidsdiensten hier goed werk geleverd toen de man zich gewapend verzette. Maar men moet transparanter communiceren. Er is nog te veel onduidelijkheid en dat voedt het wantrouwen. Rechtsextremisme is trouwens ook niet de hoofdmoot van de terreurdreiging.’

Lasoen mocht die analyse al deels maken in De Afspraak (VRT) donderdag. Omdat hij echter ook linksextremisme als een risico omschreef, kreeg hij nadien op sociale media flink op zijn kop. Numeriek zijn er namelijk niet zoveel linksextremisten die op de lijst van de veiligheidsdiensten staan. Dat geeft Lasoen ook toe. Maar het concept ‘dreiging’ is complex, zo verdedigt de onderzoeker van het Nederlandse Clingendael-instituut zich.

Kenneth Lasoen: ‘Dreigingsanalyse is niet zomaar kwantificeerbaar. Het klopt dat er volgens het OCAD maar 15 extreemlinkse individuen op de dreigingslijst staan, tegenover meer dan 60 extreemrechtse. Maar de analyse is intentie maal capaciteit. Sommige extreemrechtse individuen op die lijst zullen dan wel het idee van een totalitaire staat genegen zijn – de intentie, dus – maar hebben niet noodzakelijk de capaciteit. Over extreemlinks kan je zeggen dat die dreiging kwalitatief genoeg is, vermits extreemlinks meer mag interveniëren in de publieke ruimte. Zij wegen meer op wat binnen het maatschappelijke debat mag gezegd worden. Het gaat daarbij niet om loutere aantallen extremisten. Ik vind dat we ook kunnen zeggen dat het wokisme in zijn meest extreme vorm een vorm van geweld is. Geen terrorisme, maar wel psychologisch geweld. Hoe anders moet je het trollen van mensen op sociale media en het beschadigen van hun reputatie anders noemen? Dat zijn tactieken waar ook links niet vies van is.’

‘Ik weet trouwens niet of klimaatextremisme al tot die extreemlinkse dreiging wordt gerekend of een afzonderlijke plaats inneemt in het hoofd van de Belgische veiligheidsdiensten. Klimaatextremisten zijn mensen die er geen geheim van maken dat ze de wereldbevolking graag zouden gedecimeerd zien om de planeet te redden. Niet dat ze dat zelf willen bewerkstelligen, maar het kan volgens hen ook geen kwaad als de moderne samenleving zou imploderen door een virus, migratie, energiecrisis of hongersnood. Dat is nihilisme dat kan wedijveren met het nihilisme van Islamitische Staat. Dat is een zeker gevaar. Net als extreemrechts, dat vaak wel duidelijker interventie durft prediken om een autoritaire samenleving te bekomen.’

Hangt er meer romantiek rond extreemlinks terrorisme?

‘Dat vind ik niet. De meest efficiënte terreur van links in ons land kwam van de CCC. Zij deden hun best om geen slachtoffers te maken. Uiteindelijk gebeurde dat toch, waardoor zij hun krediet hebben verspeeld. Daarbuiten hadden we de Bende van Nijvel, die extreemrechts werd genoemd, ook al is dat nooit bewezen. In de jaren ’90 hadden we het linkse Animal Liberation Front dat hamburgerrestaurants in brand stak, iets wat zelfs de linksere Jan Modaal toch schromelijk overdreven vond.’

‘Het was wachten op Jürgen Conings om de dreiging van extreemrechts terrorisme pas echt bloot te leggen. En dan nog is hij een twijfelgeval als terrorist: hij had intenties om een lid van de expertengroep rond covid te vermoorden, maar heeft uiteindelijk de hand aan zichzelf geslagen vooraleer hij dat kon doen. Er is extreemrechtse dreiging, maar die heeft de jongste jaren niet meer dreiging veroorzaakt dan andere ideologische groeperingen. Linksextremisme en jihadisme zijn een minstens even grote dreiging.’

‘Wat betreft de zaak-Yannick V: er zijn geen directe aanwijzingen dat de doodgeschoten persoon daadwerkelijk een aanslag aan het voorbereiden was. Bij sommige van de overige aangehouden mensen zou dat wel het geval zijn. Daardoor geef ik de veiligheidsdiensten nu het voordeel van de twijfel.’

Als Yannick V. en zijn entourage daadwerkelijk plannen hadden voor een aanslag, dan was die duidelijk tegen de staat gericht. Dat is toch ernstig?

‘Ik heb de indruk dat men hem eigenlijk gewoon wou verhoren over zijn illegale wapenhandel en dat men zijn netwerk in kaart wilde brengen. Of de huiszoeking vooral hem viseerde of een van zijn kompanen, weten we niet. Het parket is bijzonder karig met informatie. Wat we wel weten, is dat het onderzoek rond Yannick V. niet begonnen is als een terreur- of extremisme-onderzoek, maar als een onderzoek naar handel in illegale wapens.’

‘Men lijkt gekozen te hebben voor de snelle aanpak. De diensten zaten hier bovenop, en wilden overgaan tot actie. Je kan erover discussiëren of dat een goede zaak was of niet. Mocht men langer gewacht hebben, had men het netwerk waarschijnlijker beter in kaart kunnen brengen. Maar er waren aanwijzingen dat er in onderlinge communicatie wel degelijk een extreemrechts gedachtegoed aangehangen werd.’

‘Maar met labeltjes moet je opletten. Veel van wat anders is dan een centrumlinkse positie, heet vandaag al snel “rechts” of “extreemrechts”. We moeten opletten dat we het interpretatiekader niet te veel vernauwen. Gedachten zijn dan nog één aspect, overgaan tot geweld om ze uit te voeren is iets anders. Het kan zijn dat men bij Yannick V. met goede redenen op het juiste moment heeft geïntervenieerd. Maar laten we nu niet iedereen die de overheid wantrouwt extreemrechts of terroristisch noemen.’

U hebt eerder voorspeld dat door de covidcrisis, mensen vaker zouden overgaan tot geweld. U lijkt nu gelijk te krijgen. Beseffen de veiligheidsdiensten dat het regeringsbeleid er ook voor heeft gezorgd dat mensen zich radicaler opstellen?

‘Na de affaire-Conings zijn sommige mensen bij de veiligheidsdiensten en de regering in paniek geschoten. Minister van Defensie Ludivine Dedonder (PS) maakt er geen geheim van dat zij het leger wil uitzuiveren van rechtse of als te Vlaams gepercipieerde elementen. Dat is genoegzaam bekend. Sommige analisten binnen de veiligheidsdiensten zien nu overal extreemrechtse spoken. Het houdt geen steek om op elk dossier van een radicaal het label ‘XR’ (extreemrechts, red.) te kleven.’

‘Ook binnen de veiligheidsdiensten en de overheid kan men overdrijven en dat heeft dan nefaste gevolgen. Er zijn magistraten die de covidcrisis aangrepen om mensen die geen mondmasker wilden dragen, te framen als een extremistisch maatschappelijk gevaar. Er zijn magistraten die zich daar gelukkig tegen verzet hebben. Laten we het erop houden dat de situatie na covid complex en diffuus is. Iemand die geen mondmasker wil dragen is daarom nog niet meteen extreemrechts. Of gevaarlijk.’

Zegt men vanuit de veiligheidsdiensten tegen de regering dan niet: doe een beetje kalm, de bevolking loopt op eieren.

‘Misschien wel. Maar ik heb niet de indruk dat die boodschap erg gewild is in de Wetstraat. Na Jürgen Conings voelde men zich in de regering vernederd. Dat merk je bij de veiligheidsdiensten. Daarom lijkt men nu geen duimbreed te willen toegeven.’

Hoe ver mag de staat voor u gaan in het opvolgen of tegengaan van covidkritiek?

‘De grens ligt bij geweld. Wie geen geweld gebruikt, maar louter zijn mening verkondigt, die wordt gedekt door de grondwet. Dat is een goed en oud systeem. U weet zelf dat ik tijdens de pandemie mijn mening over het hele covidgebeuren voldoende heb geventileerd (Lasoen ondertekende onder meer het Wintermanifest, red.). Zolang ik daarbij geen geweld gebruik of daartoe oproep, heeft de staat het recht niet om het uiten van zo’n meningen tegen te gaan.’

De conservatieve en covidkritische criminologe Karianne E.J. Boer heeft een emotionele brief geschreven aan de overleden Yannick V. Zij vraagt zich af of dit allemaal op deze manier wel had gehoeven, want zij gelooft niet echt dat de man een gevaar was. Wat opvalt is dat de reacties op sociale media alsmaar openlijker het verhaal van de overheid in twijfel trekken. Bij de ontvoeringspoging van minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) valt dat ook op: men gelooft het vaak niet, of men lacht de machthebbers vierkant uit. Dat zegt veel over deze tijd, niet?

‘Tja. Het is eigen aan de overheid van een Latijns land als België om geheimzinnig te communiceren over zulke voorvallen. Men is karig met informatie om het de veiligheidsdiensten makkelijk te maken. Dat begrijp ik, maar het komt paternalistisch over. Ik denk dat men transparanter over zulke zaken kan communiceren zonder het de veiligheidsdiensten moeilijk te maken. Men kan duidelijk uitleggen waarom een bepaalde groepering – waarschijnlijk de drugsmaffia – Vincent Van Quickenborne viseert, wie hem viseert, en waarom de dreiging zo ernstig is. Misschien dat mensen dan niet meer zullen lachen met het feit dat een verkozene des volks bedreigd wordt. Of dat er daar dan tenminste wat meer over zullen nadenken vooraleer ze iets posten op sociale media. Want je mag als samenleving natuurlijk niet tolereren dat een lid van de regering in gevaar is.’

‘In dezelfde trant zou ik van de veiligheidsdiensten verwachten dat zij open communiceren over waarom Yannick V. is doodgeschoten, en welke alarmbellen geleid hebben tot de interventie. Openlijk, met duiding over het netwerk. De inzet is het vertrouwen van de bevolking. Dat wil je behouden, zeker in deze tijden. Transparant en snel communiceren zou complotdenken kunnen tegengaan. Doet men dat niet, dan zal het aantal complotdenkers alleen maar toenemen.’

Nu ja: ook als je transparant communiceert, zullen genoeg complotdenkers niet noodzakelijk overtuigd zijn dat de overheid de waarheid spreekt.

‘Dat is zoals de complottheorie die zegt dat Jürgen Conings geëxecuteerd is in plaats van zelfmoord heeft gepleegd, die hardnekkig blijft rondgaan in bepaalde kringen. Maar ook daar: ik vind niet dat de overheid goed over de affaire Conings heeft gecommuniceerd. Net daarom leeft rond de affaire-Conings nog altijd behoorlijk wat wantrouwen. Als de overheid dan die affaire aangrijpt om een heksenjacht te organiseren op vermeende rechtse elementen, dan geeft ze daarmee ook een duidelijk signaal.’

‘Geheimhouding van het onderzoek is belangrijk, maar België overdrijft daarin. Zitten en zwijgen, lijkt het ordewoord. Dat schept al langer wantrouwen in dit land. Covid heeft het fragiele vertrouwen dat er al was, sterk onder druk gezet bij mensen die voorheen niet extremistisch dachten. Dat zal nog even duren zolang we het als samenleving en overheid niet eerlijker hebben over de coronaperiode.’

Karianne E.J. Boer

Onderzoeker Kenneth Lasoen: ‘Jürgen Conings heeft de regering vernederd. Dat merk je bij de veiligheidsdiensten’