Woke pogingen om de taal geslachtsneutraal te maken stuiten op een probleempje: de grote meerderheid van het mensdom. Vele talen zijn zeer geslachtsbewust, op allerlei manieren.

Diep verankerde geslachtsverschillen

Talloze vrouwen worden door hun woordgebruik voortdurend met de neus op hun vrouw-zijn gedrukt: ‘Je suis contente.’ Nooit in hun leven zullen zij hun broers kunnen evenaren met: ‘Je suis content’.

In de talen waarin vadersnamen als familienaam gebruikt worden, hebben zonen en dochters vanaf hun geboorte een verschillende familienaam. Denk aan Svensson, doch Svensdottir. In de Slavische talen is er (afgezien van de geslachtelijkheid van de vadersnaam die in het Russisch een middelnaam is: Michail Sergejevitsj Gorbatsjov, zoon van Sergej) een onderscheid tussen de geslachten in de familienaam: Gorbatsjov versus Gorbatsjova. Ik ken een Russische die zich in ons land vestigde en daarna alleenstaande moeder werd. Ze kreeg het probleem dat onze burgerlijke stand haar zoontje met haar familienaam wou opzadelen, dus herkenbaar als vrouwennaam.

Er zijn talen zonder geslachtsonderscheid waarvan sprekers dat onderscheid maar omslachtig gedoe zullen vinden. Het dichtstbije voorbeeld daarvan is vermoedelijk het Hongaars, een tak van de Oeralische taalfamilie (met Fins en Ests). Het Hongaars is altijd zeer spaarzaam geweest met geslachtsonderscheid. Maar voor, bijvoorbeeld, de genoemde Slaven behoort dat alomtegenwoordige geslachtsonderscheid tot hun thuisgevoel, dat ze zich niet door westerse moeiallen zullen laten afnemen.

Nadrukkelijke geslachtsverschillen in het Arabisch

Het Arabisch is zeer nadrukkelijk in het geslachtelijk onderscheid. Dat geldt natuurlijk voor de bijvoeglijke naamwoorden: rajul beiḏ, imrā’a beiḏā’, ‘een witte man/vrouw’ Dit komt overeen met vele Europese talen: l’homme blanc, la femme blanche. Maar bijzonder, en onderscheiden van alle antieke en hedendaagse Indo-Europese talen, is dat dat ook voor vervoegde werkwoorden geldt: hua kataba, ‘hij schreef’, maar hia katabat, ‘zij schreef’.

Merk een aantal eigenaardigheden van het Arabisch woordgeslacht op. Beroepsnamen zijn uiteraard geslachtelijk gespecifieerd: ṯabīb, ‘dokter’, maar ṯabība, ‘dokteres’. Ook telwoorden hebben een geslacht: mannelijk ṱalāṱ, ‘drie’; vrouwelijk ṱalāṱa. Echter, van drie tot tien worden de geslachten omgedraaid: ṱalāṱa ṯulāb, ‘drie studenten’, maar ṱalāṱ ṯālibāt, ‘drie studentes’. Het zijn doorgaans mannelijke woorden die een onregelmatig of ‘gebroken’ meervoud hebben. Bijvoorbeeld ṯālib, ‘student’, geeft ṯulāb, ‘studenten’, terwijl ṯāliba, ‘studente’, gewoon een meervoudsuitgang krijgt: ṯālibāt. Natuurlijk, want het zijn mannen die uitsteeksels hebben en zich niet in een keurslijf laten vangen, terwijl vrouwen braaf de regels volgen.

Individualisering

Er zijn uitzonderingen, en die geven aanleiding tot weer een andere beschouwing, nog meer ideologisch geladen. Bijvoorbeeld het vrouwelijke woord medīna, meervoud mudun, of daqīqa, ‘minuut’, meervoud daqā’iq. Wat hier aan de hand is: die meervoudsvorm is het meervoud van een stam die wel of niet een vrouwelijke uitgang -a(t) kan krijgen. Talloze woorden krijgen die uitgang wel degelijk, en wel om deze reden: hij individualiseert. Bijvoorbeeld, ṯuffāḫ, mannelijk, beduidt ‘appelen’ in het algemeen, als in ‘ik ga appelen kopen’, laat ons zeggen ‘geappelte’. Maar als je één appel eet, dan is die vrouwelijk, ṯuffāḫa. Zo ook: op de tijdlijn die een zee is van minuten, daqā’iq, beschouwen we nu deze ene, daqīqa.

Dat individualiserende is merkwaardig, want in vele talen hangt juist collectiviteit samen met het vrouwelijk woordgeslacht (zie verder). Maar het wordt logisch wanneer je een grootfamilie bekijkt, zeker een polygame. Een huis in zijn geheel wordt door de heer des huizes vertegenwoordigd, die de familienaam draagt: hij ‘omhelst’ zijn huisgenoten. Die hebben elk een eigen ruimte in het huis maar vertegenwoordigen elk alleen zichzelf. De vrouw is een piot, de man een kolonel.

Passieve vrouwen en zaken

Een ideologisch nog meer geladen regel is dat alle zaaknamen in het meervoud vervoegd worden met een werkwoord in het vrouwelijk enkelvoud. Zoals bij kānat al-kutub beiḏā’, ‘de boeken zijn wit’ (onderwerp mannelijk meervoud doch zaaknaam, werkwoord en gezegde vrouwelijk enkelvoud). Zaken zijn net als vrouwen passief: zij hebben geen eigen wil. En nee, die regel en de achterliggende kijk op de geslachten komt niet uit de islam, maar bestond al veel langer.

De islam heeft zijn bijzondere eigengerechtigheid tegenover andersdenkenden, maar voor een deel is hij een laatste overblijfsel van wat ooit universeel was. Neem bijvoorbeeld zijn natalisme; rijkdom leidt niet tot minder maar tot meer kinderen (miljardair Osama Bin Laden had er 30). Immers, het doel van de rijkdom die God je gegeven heeft, is juist het bekostigen van een talrijk nageslacht. Ook de islamitische houding tegenover de vrouw is er een die andere beschavingen ontgroeid zijn, maar vaak wel gehad hebben.

In Rusland of Arabië gaan vertellen dat ze hun taal ‘geslachtsneutraal’ moeten maken omdat een woke welweter uit Harvards faculteit voor Grievance Studies dat zo gedecreteerd heeft, zal niet pakken. Het zal integendeel alle antikoloniale reflexen wakker maken en eraan herinneren dat het woke vertoog, net als destijds dat van de missionarissen, bij uitstek betweterig koloniaal is. ‘Jullie zijn al een eeuwigheid fout, wij komen er bij jullie instampen hoe het dan wél moet. Wij komen de wilden beschaven.’

Geslachtsneutrale talen

Toch is er ook een andere kant van het verhaal. De woke eigengerechtige bemoeizucht tegenover taalgewoontes is verfoeilijk, maar in beginsel is er niets tegen geslachtsneutrale talen. Ze bestaan, en al duizenden jaren.

Het Chinees kent geen woordgeslacht, en voor het grootste deel van zijn geschiedenis had het zelfs geen vrouwelijk voornaamwoord. ‘Hij’ is tā 他, eigenlijk ‘ander, die daar’. Dat karakter heeft varianten voor zaken, dieren en goden (respectievelijk 它, 牠, 祂). Het is pas begin twintigste eeuw dat er onder westerse invloed een vrouwelijke vorm voor ontworpen werd: 她, dezelfde uitspraak. In de spreektaal is er dus nog steeds geen verschil, maar in de schrijftaal al wel.

Geslachtsneutrale geschiedenis

Het Indo-Europees, waartoe het Nederlands behoort, had in zijn beginjaren, een zesduizend jaar geleden, ook geen onderscheid mannelijk/vrouwelijk. Al in 1891 besefte filoloog Karl Brugmann dat het stelsel van drie geslachten dat we uit Sanskriet of Duits kennen, niet het oorspronkelijke was.

Even later werd het uitgestorven Hittitisch ontdekt: een vroeg afgesplitste tak die de theoretisch afgeleide oertoestand bewaard bleek te hebben. Er bestond wel een onderscheid tussen onbezield en bezield, en alle mannelijke en vrouwelijke personen behoorden die laatste categorie. Daarbinnen ontwikkelde zich dan het vrouwelijk geslacht, vermoedelijk uit de toevoeging van een aanwijzend voornaamwoord, dat tot de vrouwelijke uitgang *-eh₂/*-a werd. Vervolgens werden vele zaakwoorden metaforisch als mannelijk of vrouwelijk beschouwd.

De feitelijke afschaffing van het vrouwelijk geslacht in het Engels en grotendeels in het Hollands is dus een terugkeer naar de begintoestand in onze taalfamilie, met soms nog een onderscheid tussen zaak- en persoonsnamen. De onzinnigheid van woke beperkt in die situatie zich hier alleen tot het gemorrel aan de pronouns.

Wel neemt het vrouwelijk geslacht revanche door zich in randsituaties te handhaven (bijvoorbeeld waar een vertrouwd voertuig als vrouwelijk geldt). Of door langs de achterdeur terug te komen, met name als term voor een collectiviteit. Zo vraagt de klassieke spraakkunst ‘het land en zijn inwoners’ maar hoort men steeds vaker ‘het land en haar inwoners’. Om dat teruggrijpen naar het aloude woordgeslacht uit te roeien kan de woke-brigade nog heel lang met het woordgeslacht bezig blijven.

Karl Brugmann

Woordgeslacht van pool tot pool