Wolfgang Schäuble uit Freiburg was de ‘beste kanselier, die de CDU nooit heeft gehad’, schreef een Duitse krant bij zijn overlijden, afgelopen dinsdag op 81-jarige leeftijd.

Inderdaad, de christendemocraat heeft zowat alle belangrijke functies uitgeoefend die in de politiek ook maar denkbaar zijn, van fractie- en partijvoorzitter tot federaal minister en voorzitter van de Bondsdag, het federale parlement. Bondskanselier is Schäuble – tot zijn eigen spijt – nooit geworden. Niet dat hij er niet geschikt voor was. Integendeel, hij was misschien wel het grootste politieke talent dat de Bondsrepubliek sinds Konrad Adenauer heeft gekend. Maar tot het ambt met de ultieme politieke macht is hij nooit doorgestoten omdat hij al te loyaal zijn oversten, de bondskanseliers Helmut Kohl en Angela Merkel, heeft gediend.

Duitse eenmaking

Schäuble is 51 jaar lang, van 1972 tot 2023, parlementslid geweest. Al in oktober 2017 had hij het record van het tot dan toe langst zetelende parlementslid, de grote sociaaldemocraat August Bebel (tussen 1867-1881 en 1883-1913), gebroken. Uiteraard gaat het niet alleen om de duur van het mandaat, maar ook om wat je ermee kan bereiken. Zijn grootste, meest blijvende prestatie is het resultaat van de onderhandelingen die hij als federaal minister van Binnenlandse Zaken in 1990 voerde met DDR-staatssecretaris Günther Krause over het ‘Einigungsvertrag’. Beiden konden uiteindelijk op 31 augustus 1990 het 900 bladzijden tellende verdrag over de eenmaking van de twee Duitse staten, Bondsrepubliek Duitsland en Duitse Democratische Republiek, ondertekenen.

Grondwet

Vier weken later, op 3 oktober, trad de DDR toe tot de grondwettelijke orde van de Bondsrepubliek. Zo had Schäuble het gewild én geregeld. Vóór de eenmaking zich zou voltrekken, was er in de media en in de juridische en academische wereld maanden lang gedebatteerd over de vraag of de toetreding van de DDR tot de Bondsrepubliek volgens artikel 23 of artikel 146 van de Grondwet moest verlopen.

In de DDR spraken heel wat burgerrechtenactivisten zich uit voor de laatstgenoemde optie. Die bepaalde dat beide te verenigen staten een nieuwe gemeenschappelijke grondwet zouden opstellen, met daarin dus ook de ervaringen, inzichten en verzuchtingen van de Oost-Duitsers. Schäuble hield het bij artikel 23 dat de uitdeining van de grondwettelijke orde van de (oude) Bondsrepubliek op het grondgebied van een toegetreden DDR zou regelen.

Aanslag

De weken waarin het pad voor de Duitse eenmaking werd geëffend, noemde Schäuble als de ‘architect’ ervan de gelukkigste periode in zijn leven. Hoezeer geluk en tragiek dicht bij elkaar liggen, zou al gauw blijken. Op 12 oktober 1990, nauwelijks negen dagen na de plechtige voltrekking van de Duitse eenheid, werd Schäuble neergeschoten door een geestesgestoorde. Hij overleefde een zware operatie, maar bleef voor de rest van zijn leven gekluisterd aan een rolstoel. Toch gaf hij de moed niet op. ‘Het is zoals het is’, zei hij en liet zich verder leiden door zijn passie, de politiek.

De welbespraakte Schäuble gaf op 20 juni 1991 met een briljante rede in een Bondsdagdebat de doorslag voor de keuze van Berlijn in plaats van Bonn als de hoofdstad van het eengemaakte Duitsland (met een krappe meerderheid van 338 voor en 320 tegen de verhuis van de regeringszetel van Bonn naar Berlijn). In de jaren daarna werd hij fractievoorzitter van de CDU in de Bondsdag en voorzitter van de partij, het toegangsticket tot de kandidatuur als kanselier.

Maar Helmut Kohl wou in 1998 nog niet weg. Dat betekende dus uitstel voor de ambities van Schäuble. De CDU/CSU zelf leed een smadelijke nederlaag. Kohl moest na 16 jaar kanselierschap het veld ruimen voor de sociaaldemocraat Gerhard Schröder.

Giftenschandaal

Eind 1999 barstte de zogenaamde ‘CDU-Spendenaffäre’ los. De CDU zou miljoenen DM aan ‘Spenden’ (giften) ontvangen en op geheime bankrekeningen buiten het zicht van de fiscus hebben gehouden. Voor oud-kanselier Kohl een zware blamage. Schäuble gaf pas begin januari 2000 toe dat hij zelf 100.000 DM van een wegens belastingontduiking veroordeelde wapenhandelaar had ontvangen voor de CDU.

Het schandaal betekende het einde van zijn voorzitterschap en dus ook van zijn kansen om ooit nog kanselier te worden. Angela Merkel, secretaris-generaal van de CDU, rook haar kans en liet zich op 10 april 2000 tot voorzitter van de partij verkiezen.

Griekse crisis

Schäuble maakte zich ook niet bijzonder populair in Zuid-Europa. In september 1994 bijvoorbeeld had hij samen met de betreurde Karl Lamers (CDU) een nota voor een ‘Kerneuropa’ voorgesteld. Dat ‘Kern-Europa’ zou bestaan uit vijf staten die onderling hun integratie zouden verdiepen en op die manier een voortrekkersrol in Europa zouden vervullen. Beide christendemocraten hadden het over Duitsland, Frankrijk en de Benelux-landen.

Op het hoogtepunt van de schuldencrisis overwoog hij Griekenland uit de eurozone te zetten.

Italië reageerde enorm verontwaardigd omdat het – als stichtend lid van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) – niet bij het peloton werd gerekend. In 2009 werd Schäuble minister van Financiën onder Merkel. In die hoedanigheid voerde hij een streng besparingsbeleid, zowel in Duitsland waar hij vanaf 2014 de ‘Schwarze Null’ (een verplicht positieve begroting) bereikte, als ten opzichte van Griekenland bij de eurocrisis. Hij overwoog op het hoogtepunt van die schuldencrisis Griekenland uit de eurozone te zetten. Maar Merkel dacht daar anders over. De loyale Schäuble plooide zich naar de wensen van de kanselier.

Migratiecrisis

Tegenover haar Migratiepolitiek nam hij een wisselende houding aan. Volgens de Neue Zürcher Zeitung zou hij in november 2015 de vluchtelingenstroom met een lawine vergeleken hebben. Volgens Die Welt (van 15 januari 2016) noemde hij de crisis een ‘Rendezvous met de Globalisering’ en waarschuwde hij naar aanleiding van de massa-aanrandingen in Keulen op Oudejaarsavond 2015 voor een ‘verruwing van het politieke debat, een ontsporing van het politieke taalgebruik’.

Die houding nam hij ook aan als voorzitter van de Bondsdag, van 24 oktober 2017 tot 26 oktober 2021, een periode waarin Duitsland ook geconfronteerd werd met een sterker wordende AfD, en de gemoederen in het parlement zowel links als rechts vaak oplaaiden. De migratiecrisis verdeelde ook de christendemocraten van CDU en CSU. Nadat Horst Seehofer (CSU), toenmalig federaal minister van Binnenlandse Zaken, in 2018 gezegd had dat de Islam niet tot Duitsland behoort, verklaarde Schäuble dat ‘we de loop van de geschiedenis niet kunnen tegenhouden’. In de Tageszeitung van 28 december 2019 schreef hij wel dat ‘elke democratisch opgebouwde gemeenschap burgers nodig heeft die zich met haar identificeren, zich met haar verbonden voelen’.

Een politicus als Schäuble die zich met alle grote vraagstukken van Duitsland en Europa inliet, kan niet anders dan omstreden zijn, bejubeld én verguisd. Na zijn overlijden schreef Volker Witting op de website van de Deutsche Welle dat hij de ‘menschgewordene Politikgeschichte der Bundesrepublik’ was, de vleesgeworden politieke geschiedenis van de Bondsrepubliek.

Karl Lamers

Christendemocraat Wolfgang Schäuble veranderde Duitsland én Europa