75 jaar na haar oprichting worstelt de FDP, de partij van de Duitse liberalen, met de vraag of ze niet beter uit de linkse regering van bondskanselier Olaf Scholz stapt.

Liberalen hebben het niet altijd onder de markt gehad in Duitsland. Interne verdeeldheid en slechte verkiezingsresultaten vielen hen vaak ten deel. Toch hebben ook zij een beslissende stempel gedrukt op het Duitsland van de laatste twee eeuwen. In de eerste helft van de 19^de eeuw vormden ze de spits van de nationale beweging. Ze streefden een verenigd en vrijheidslievend Duitsland na. Ook de grondwettelijke orde van de Bondsrepubliek hebben ze met hun geloof in vrijheid en persoonlijkheidsrechten bevrucht.

Nationale eenheid

Op 12 december 1948, driekwart eeuw geleden, hielden liberale krachten de Freie Demokratische Partei (FDP) boven de doopvont in Heppenheim, een dikke 30 kilometer boven Heidelberg. De initiatiefnemers knoopten daarbij aan bij de ‘Heppenheimer Versammlung’, die er een eeuw eerder, op 10 oktober 1847, had plaatsgevonden.

De ondernemers David Hansemann en Karl Mathy hadden toen hun oog laten vallen op Heppenheim omdat het landelijk gelegen was, ver van de broeihaarden van revolutionaire onrust. Ze formuleerden er de ‘Heppenheimer Forderungen’, de ‘eisen van Heppenheimer’ over nationale eenheid, volkssoevereiniteit en constitutionele ordening. Die eisen vonden weerklank in de debatten van het parlement dat in 1848 in de Paulskirche in Frankfurt vergaderde en in het Grundgesetz, de grondwet, die honderd en één jaar later de staatsrechtelijke basis van de Bondsrepubliek Duitsland zou vormen.

Leeggebloed

Ten tijde van het keizerrijk (1871-1918) waren de liberalen verdeeld in – links – de Deutsche Fortschrittspartei en – rechts – de Nationalliberale Partei. Behalve de eigen verdeeldheid speelden hen ook de opkomst van de arbeidersbeweging en onvermogen om een afdoend antwoord te bieden op de crises van het ‘Reich’ parten. Tussen 1871 en 1912 daalde hun kiezersaanhang van 46,5 naar 26%. De liberalen slaagden er tijdens de Republiek van Weimar (1919-1933) niet in de breuk te lijmen. De linksliberale Deutsche Demokratische Partei (DDP), waarvan de beroemde socioloog Max Weber een van de oprichters was, en de nationaal-liberale Deutsche Volkspartei (DVP) konden het maar niet met elkaar vinden.

In 1919 kon de DDP nog 18,5% boeken. Daarna ging het bergaf. Om gelijkaardige redenen als tijdens het keizerrijk: de vele crises van de republiek en het aanzwellen van – ditmaal – de nationaalsocialistische beweging. De DDP fusioneerde in 1930 met een kleinere partij tot Deutsche Staatspartei (DStP). Bij de laatste Reichstagswahlen, die de kersverse rijkskanselier Adolf Hitler voor 5 maart 1933 had laten uitschrijven, behaalde ze nog maar 0,9%. En de DVP deed het met 1,1 % niet veel beter. Het Duitse liberalisme was op het einde van de Weimarer Republik leeggebloed.

Individuele vrijheid

Boegbeeld van de DStP was Theodor Heuss, journalist, partijpoliticus en auteur van talrijke boeken (waaronder enkele biografieën, onder meer over de grote liberale politicus Friedrich Naumann) (zie portret). Toen na de ondergang van het Derde Rijk in de geallieerde bezettingszones weer partijen werden toegelaten, was Heuss een van de pleitbezorgers van een nieuwe liberale partij. Na eerdere moeilijkheden slaagden de verschillende liberale partijen in West-Duitsland erin de krachten te bundelen. Dat mondde tijdens een vergadering in Heppenheim van 10 tot 12 december 1948 uit in de oprichting van de FDP.

De verschillende stromingen binnen het West-Duitse liberalisme werden bijeengehouden door het geloof in de sociale markteconomie en de individuele vrijheid. Heuss werd gekozen tot voorzitter van de FDP.

Bij de eerste Bondsdagverkiezingen in augustus 1949 behaalde de partij 11,8%. Ze werd daarmee de derde sterkste partij (na de christendemocraten van de CDU/CSU en de sociaaldemocraten van de SPD). Heuss zelf werd op 12 september van dat jaar verkozen tot eerste bondspresident. Hij was een ware ‘Bildungsbürger’, een ‘homme de lettres’, en als dusdanig het voorname, waardige gezicht van een volk dat nog altijd gebukt ging onder de last van zijn oorlogsverleden.

Correctief

De Bondsrepubliek kende tot 1984 maar drie politieke families (sindsdien zijn de Grünen, Die Linke en de AfD erbij gekomen). Dat maakte dat afwisselend een van de twee grote volkspartijen, de CDU/CSU of de SPD, de kleinere FDP er als het ‘puntje op de i’ bij nam als coalitiepartner.

Gedurende een totaal van 35 jaar maakte ze deel uit van de federale regering. Dat doet ze ook nu weer, sinds december 2021, in een regering met de SPD en Bündnis90/Die Grünen.

In het begin was er heel wat ongeloof, verbijstering zelfs, bij de achterban omdat de partij bereid was in zee te gaan met twee linkse partijen. De partijtop verdedigde dat met het argument dat de FDP een soort’ Korrektiv’ vormde om ergers te vermijden. De partij ging er bijvoorbeeld prat op de ‘Schuldenbremse’ (schuldenrem) aan te houden. Intussen heeft de groene coalitiepartner toch heel wat punten erdoor gedrukt die de FDP niet bevallen, zoals de kernuitstap en het ‘Heizungsgesetz’ (red. – wet op verwarming met hernieuwbare energie).

Bevraging

De verkeerslichtcoalitie van bondskanselier Olaf Scholz (SPD) is allesbehalve populair bij de bevolking. Ook de FDP wordt meegesleurd in de afgang. Waar ze bij de verkiezingen van 26 september 2021 nog 11,5% haalde, flirt ze nu in opiniepeilingen met de kiesdrempel van vijf procent.

In die omstandigheden hebben 598 FDP-leden een aanvraag goedgekeurd gekregen om de 77 000 partijleden de vraag voor te leggen: ‘Dient de FDP de coalitie met SPD en Grünen als deel van de Bondsregering te beëindigen?’ De bevraging loopt tot 1 januari 2024. Het resultaat zal vanaf dan het voorwerp uitmaken van verhitte discussies binnen de partij. Het ‘referendum’ is niet bindend, maar als de meerderheid voor een ‘uitstap’ kiest, zal de druk op Christian Lindner, partijvoorzitter en minister van Financiën, fors groeien.

Karl Mathy

Ook in Duitsland hebben liberalen het niet onder de markt