Na een gezamenlijke Europese actie bij een Antwerpse verzamelaar zou een collectie illegale archeologische vondsten in beslag genomen zijn en aan Italië gerestitueerd. De media baseren zich echter enkel op beweringen van de Italiaanse Carabinieri en vooral de waardering op 11 miljoen euro doet bij kenners de wenkbrauwen fronsen. De gemiddelde prijs van zo’n object is een paar honderd euro. Maximaal een half miljoen euro zou dus dichter bij de waarheid liggen.

Mona von Bismarck

De Italiaanse eenheid van de Carabinieri (rijkswacht) die zich uitsluitend met kunstroof en dergelijke bezighoudt, recupereerde onlangs voor naar eigen schatting 11 miljoen euro aan gestolen archeologische voorwerpen in het Antwerpse. Volgens de persberichten gaat het om 800 archeologische artefacten en stukken aardewerk die illegaal opgegraven werden in Italië en aangetroffen bij een kunstverzamelaar in Antwerpen. Een kunsthandelaar uit Emblem (Ranst) was naar verluidt de spilfiguur in deze illegale kunsthandel. De zaak begon al in 2017 en verliep met medewerking van Eurojust, de EU-organisatie die de samenwerking tussen justitie in de Europese Unie moet bevorderen.

De bal ging aan het rollen na de publicatie van een stèle of grafsteen in de catalogus van de tentoonstelling ‘L’arte dei popoli italici dal 3000 al 300 a.C.’ die op internet nog steeds te koop blijkt. Van 6 november 1993 tot 13 februari 1994 in het Musée Rath te Genève en nadien te zien in het Parijse museum Mona-Bismarck Foundation (het huidige gesloten American Center for Art and Culture) van 1 maart tot 30 april 1994. Mona von Bismarck was een Amerikaanse mecenas die de naam van de derde van haar vijf echtgenoten droeg en stierf in 1983. Beide musea specialiseren zich in de tentoonstellingen van derden (niet zelden vermogende verzamelaars of kunsthandelaars). Een initieel onderzoek van Interpol in Zwitserland identificeerde de eigenaar van de stèle als een Antwerpse verzamelaar.

Italiaanse bombarie

Op Youtube tonen de Carabinieri trots hoe ze de zolder van de Antwerpse verzamelaar leegmaken en de artefacten verpakken en verschepen naar een depot in Italië. Ook Eurojust bracht een persbericht uit. Het persbericht van het Italiaanse ministerie voor cultuur biedt de meeste uitleg. De andere kant van het verhaal, van de verzamelaar of handelaar in archeologica is nergens te bespeuren.

Omdat de vondsten hoofdzakelijk uit Puglia afkomstig zouden zijn en dus van vermeende illegale opgravingen zal de collectie nu in het Archeologisch museum van Trinitapoli belanden. De Italische volkeren leefden destijds tussen vooral Griekse, maar ook Punische en Etruskische kolonies. Voor de Romeinse annexatie kenden de Italiërs een eigen cultuur. Vooral artefacten en aardewerk uit de periode tussen 600 en 300 voor Christus vallen daarbij op. Deskundigen spreken van bijvoorbeeld Apulische kunst als ze over zwart aardewerk met rode figuren praten met zeer sterke Griekse invloeden. Regelmatig duiken dergelijke kylixen, kraters en drinkbekers op bij kunstveilingen.

Dauniaanse grafsteen van 11 miljoen euro?

Toch was het geen aardewerk dat deze zaak aan het rollen bracht, maar een onschatbaar waardevolle stèle of grafsteen. Volgens de onderzoekers was de Dauniaanse grafsteen ter waarde van 11 miljoen euro de aanleiding van de gerechtelijke stappen. De Dauniërs woonden in de Klassieke Oudheid in Noord-Apulië in Italië en worden gerekend tot de ijzertijdculturen. ‘In 2017 ging de bal aan het rollen’, verklaarde Ton van Lierop van Eurojust. ‘De Italiaanse carabinieri, die gespecialiseerd zijn in cultureel erfgoed, herkenden een ontbrekend deel van de grafsteen op foto’s van exposities in Parijs en Genève.’ Dat onderzoek leidde naar een kunsthandelaar uit Emblem, een deelgemeente van Ranst.

De Italiaanse autoriteiten werkten voor hun onderzoek samen met het Antwerpse parket en de federale gerechtelijke politie in Antwerpen. Het Federale Parket doekte enkele jaren geleden nog de kunstafdeling op, maar sedert twee jaar investeert de federale overheid opnieuw in een eenheid die vooral databanken bijhoudt om kunstdiefstallen te traceren.

Geen sluitend bewijs

‘Bij de verzamelaar werden uiteindelijk honderden illegaal opgegraven en verkregen artefacten en stukken aardewerk uit de collectie aangetroffen’, aldus van Lierop. Hoe de kunsthandelaar deze stukken heeft verkregen, wordt nog verder onderzocht door de Italiaanse autoriteiten. Bij de inbeslagname kon op de stèle na echter zelden of nooit bewezen worden dat de hele collectie afkomstig zou zijn van illegale opgravingen in Puglia. ‘De kunsthandelaar is verschillende keren in beroep gegaan tegen de overdracht, maar tevergeefs.’ Het toont des te meer aan hoe belangrijk de provenance of herkomst van een aangekochte archeologische vondst blijkt. Nu de complete collectie in Italië is, zal ze verder onderzocht worden door archeologen. De openbare aanklager in Foggia is overtuigd dat de Carabinieri het bij het rechte eind hebben.

Omdat de Dauniaanse grafsteen zeer specifieke uiterlijke kenmerken vertoonde van een archeologische site in Salapia (een Romeinse havenstadje uit de late Republiek; gesticht in de eerste eeuw voor onze tijdrekening) bij Foggia, zou die daar tussen 1983 en 1992 geroofd zijn. Gezien het uitvoerverbod en de wettelijke meldplicht van zo’n vondst moet de eigenaar kunnen bewijzen dat zijn bezit reeds in de handel rondging voor die Italiaanse wetgeving van kracht was.

Vooral stukken uit Magna Graecia

Dat het stuk perfect lijkt te passen bij een grafsteen die tentoongesteld werd in het archeologisch museum van Trinitapoli bij Barletta in Puglia is één indicatie. De decoratieve inscriptie is daarbij het hoofdargument. Temeer omdat dit verband leidde tot de ontdekking van de collectie in Antwerpen. Bij de kunsthandelaar ontdekten de onderzoekers het hoofddeel van de stèle en konden die puzzel vervolledigen met de stukken uit het museum van Trinitapoli. Een ruiter en schild bleken perfect te passen. De enorme collectie die gevonden werd bestond volgens de speurders uit illegaal opgegraven artefacten en aardewerk uit de periode van 600 tot 300 voor de courante jaartelling.

De collectie bestond vooral uit stukken uit Magna Graecia zoals het zuiden van Italië en Sicilië in die periode worden genoemd. De Italianen beweren 782 voorwerpen die Italiaans cultureel erfgoed blijken te hebben gedocumenteerd. Op basis hiervan oordeelde de Belgische rechtbank dat de stukken naar Italië mochten voor verder onderzoek. De eigenaar verzette zich daar vergeefs tegen. De voorwerpen zijn daarom nu te zien in het middeleeuwse kasteel Castello Svevo te Bari in Apulië.

Gemiddelde prijs honderden euro

De Antwerpse kunsthandelaar is trouwens niet aangehouden, al riskeert hij in Italië wel heel zware straffen. De speurders vermoeden ook dat allicht reeds honderden andere voorwerpen verkocht werden en her en der verspreid zitten bij verzamelaars en wie weet zelfs musea. De afgelopen jaren zijn tal van mooie Apulische voorwerpen verkocht via Catawiki en veilinghuizen. Meestal voor een bedrag tussen de 300 en 800 euro per stuk. Enkele voorbeelden zijn een skyphos of drinkbeker op Kunstveiling.nl en een pelike of kleine amfoor op Catawiki. Daarom ook dat het voor de koper belangrijk is om naar een provenance te vragen. Verkopers weten dit zoals blijkt uit de herkomst bij een lekanis of een schaal met deksel op Catawiki.

De kans op heling en bijgevolg beslagname is immers steeds aanwezig. Online platformen zoals Catawiki organiseren daarom ook steeds meer veilingen waarbij de verkopers door IADAA erkende antiquairs dienen te zijn zoals bij deze Apulische lekanis. De bekende Antwerpse kunsthandelaar gespecialiseerd in de klassieke oudheid Karl Stimm heeft zijn bedenkingen bij de berichtgeving: ‘Wat de Antwerpse verzamelaar betreft is de Belgische berichtgeving zeer rommelig. Men spreekt van een collectie van ruim 700 artefacten met een totale waarde van liefst 11 miljoen euro. De foto’s met carabinieri in actie op een Vlaamse zolderkamer zijn merkwaardig en de getoonde keramiek is van een dermate lage kwaliteit dat je wellicht minimaal aan tienduizend stukken moet denken om aan het genoemde miljoenenbedrag te komen.’

Karl Stimm

Vlaamse media papegaaien kritiekloos Eurojust