Begin januari ontstonden in Kazachstan massale protesten tegen de verdubbeling van de prijs voor LPG-gas. Het resultaat was een genadeloze repressie en de komst van troepen uit Rusland, Wit-Rusland, Tadzjikistan, Kirgizië en Armenië. President Tokajev riep de noodtoestand uit. Volgens hem werden politieagenten vermoord en op grote schaal winkels en banken geplunderd. De demonstranten zouden ‘zijn betaald en voorzien van energy drinks’. Later zei Tokajev, die in 2019 onverwacht de bejaarde dictator Nazarbajev opvolgde, dat de protesten waren georganiseerd door 20 000 terroristen die een staatsgreep planden. De overheid sprak van 8000 arrestaties in het hele land. In een melding die later weer verdween, was sprake van 164 burgers, waaronder een 11-jarige jongen, die tijdens de ongeregeldheden om het leven zouden zijn gekomen.

Voor de protesten uitbraken, hielden Nazarbajev. als levenslang benoemde voorzitter van de Raad van Veiligheid (adviesorgaan van de regering) en zijn omvangrijke familie de touwtjes in Kazachstan nog stevig in handen. De clan bezit naast een groot aantal ondernemingen en banken in eigen land, onroerend goed ter waarde van miljarden in Dubai en Londen.

Punk en pacifisme

De band Adaptatsiya (adaptatie) werd in 1992 opgericht door zanger en gitarist Yermen ‘Anti’ Yerzhanov in Aqtöbe in het noordwesten van Kazachstan. De muzikanten genieten met hun mengsel uit punk, postpunk en underground rock een grote populariteit, niet alleen thuis, maar ook in Rusland. De band geeft regelmatig concerten in Moskou, Sint-Petersburg, Jekaterinenburg en Kazan. De Kazachse rockers traden eveneens op in clubs en concertzalen in Duitsland, Frankrijk en andere Europese landen. Adaptatsiya bracht 15 studioalbums en enkele concert-, verzamel- en mini-cd’s uit. De band staat bekend om zijn voornamelijk Russischtalige teksten over politiek, pacifisme en de strijd voor sociale rechtvaardigheid.

Ik sprak met Yermen ‘Anti’ Yerzhanov over de protesten en de huidige situatie in de ex-Sovjetrepubliek, de wisseling van de wacht bij de heersende elite, muziek en George Orwell.

Heb je deelgenomen aan de demonstraties?
Yermen Yerzhanov: ‘Op 3 en 4 januari was ik van de partij in het centrum van Aqtöbe. Dat was nog voor de gebeurtenissen in Almaty. De eerste dag waren er ongeveer 3000 demonstranten. Ik kwam uit nieuwsgierigheid. Ik wilde zien hoe dit protest zou verlopen en mijn steun betuigen. Ondanks de geruchten die op het internet de ronde deden, waren de demonstraties zeker niet gepland. Ze ontstonden spontaan. Er waren geen leiders, geen echte apparatuur, iedereen deed maar wat. De mensen protesteerden omdat ze meer dan genoeg hadden van de situatie in het land. In de eerste plaats om economische redenen. De mensen gedroegen zich vreedzaam, ze zongen het volkslied van Kazachstan. De slogans waren vrij onschuldig: ‘Kazachstan vooruit’ en ‘Weg met opa’, ‘Speciaal voor Nazarbajev’.

Manipulatie door familie Nazarbajev

‘Op 4 januari waren er nog meer demonstranten bijeengekomen. Ze eisten een dialoog met de gouverneur. Die kwam natuurlijk niet opdagen. Het was toen waarschijnlijk een provocateur die op de demonstranten probeerde in te rijden met zijn auto. Er stonden een stuk of 600 tot 700 agenten van de speciale eenheid OMON die als het ware hadden gewacht op dat moment. Ze begonnen de demonstratie professioneel uiteen te jagen. Er werden stungranaten, traangas en waterkanonnen gebruikt.’

‘Vreemd genoeg stopten de ordebewaarders na een uur en liepen weg. Alsof ze een bevel van bovenaf hadden gekregen. Enkelen liepen ze achterna om ze te omhelzen. Die mensen dachten dat de politie de kant van het volk had gekozen, maar de zaak zat volgens mij anders in elkaar. Met de informatie die ik nu heb, zou ik zeggen dat het erom ging de mensen te laten plunderen en zo een repressie uit te kunnen oefenen die speciaal door de familie Nazarbajev gebruikt zou kunnen worden om de macht opnieuw naar zich toe te trekken. Bij ons in Aqtöbe gebeurde dit echter niet. Er waren vrijwilligers die winkels en strategische gebouwen bewaakten, zodat er niet werd geplunderd of brandgesticht. Om die reden ben ik zeer trots op mijn stadgenoten.’

Reden voor ontevredenheid

Waren er behalve de verhoogde prijzen andere redenen voor ontevredenheid?
‚De economie was de hoofdreden. Het was een reactie op de demonstraties die op 2 januari in Aqtua spontaan waren ontstaan. Wij in het westen van Kazachstan toonden ons solidair. We zijn de pandemie moe. Gedurende het afgelopen halve jaar zijn de prijzen voor primaire levensmiddelen enorm gestegen. Ook de middenklasse heeft het niet meer gemakkelijk. Natuurlijk waren we bovendien Nazarbajev en zijn familie meer dan zat. Op de demonstratie waren ondernemers en mensen uit de olie-industrie die het relatief goed hebben. Er was een breed publiek, het was niet zo dat uitsluitend de armsten kwamen protesteren. Iedereen begreep dat zolang Nazarbajev en zijn familie het land verder besturen er niets zal veranderen.‘

Je had het over de pandemie. Hebben jullie strenge coronamaatregelen?
‘Het gaat. Ons land wordt onderverdeeld in groene en rode zones. Zodra het gebied waar je woont in een rood gebied verandert, heeft dat een enorme invloed. Dan wordt alles gesloten, niet-gevaccineerden komen de winkelcentra niet meer in. We hebben geen sterke antivaccinatiebeweging, maar er zijn ook bij ons mensen die zich niet laten vaccineren. Die maatregelen werken natuurlijk enorm op de zenuwen.’

Mogen de mensen inmiddels weer naar buiten?
‘Ja, dat mag weer. Wel is er een avondklok van 23 tot 7 uur, maar in principe werkt alles weer.’

Buitenlandse strijders?

Weet je iets over het aantal slachtoffers onder burgers?
‘Nee, bij ons waren alleen een paar gewonden. Iemand was door een stungranaat aan zijn been gewond. En een agent was geraakt. In de meeste regio‘s verliep alles vreedzaam. De mensen toonden een grote zin voor verantwoordelijkheid. Er werd niet geplunderd. Ernstig was de situatie alleen in het zuiden en dan vooral op 5 januari in Almaty. Daar begon ook alles vreedzaam, maar gedurende de nacht van 4 op 5 januari wist iemand de jongeren uit de achterstandswijken te mobiliseren. Daar wonen de armen die van de aoelen naar de stad zijn gekomen. En veel gastarbeiders. Onder hen zijn vele radicale moslims, salafisten. Een stuk of 10.000 tot 15.000 stonden ineens in het centrum van Almaty om alles te vernielen en te plunderen.’

Tokajev had het over 20.000 buitenlandse strijders…
‘Nou ja… Over welke grens moeten die dan met zijn allen zijn gekomen? De Russische, de Chinese? In Almaty hebben ze genoeg te stellen met eigen criminelen en radicale moslims. Met kansloze jeugd die ontvankelijk is voor salafistisch gedachtengoed. Dat probleem bestaat bij ons al heel lang. In 2011 en 2016 werden in Aqtöbe terroristische aanslagen gepleegd door extremistische moslims. Het probleem is dat die salafisten worden geleid door een familielid van Nazarbajev.’

‘Het was een improvisatie die groep nu in te zetten. De overheid ging eerst immers in op de eisen van de demonstranten. De prijzen werden verlaagd. Die voor LPG-gas waren zelfs minder dan voorheen. Bovendien werden de prijzen voor drie maanden bevroren. Tijdens de ongeregeldheden in Almaty was überhaupt geen sprake meer van eisen. Daar ging het erom zoveel mogelijk te vernielen en te plunderen. Om te laten zien dat de staatsmacht niets meer onder controle had. Bovendien verlieten politie en ambtenaren hun werkplek als op commando. Het hoofd van de geheime dienst is inmiddels gearresteerd op verdenking van hoogverraad.’

Geplande staatsgreep?

En die zou dus in opdracht van Nazarbajev hebben getracht de protesten te laten radicaliseren om een staatsgreep mogelijk te maken?
‘Nazarbajev is zelf al erg oud, het ging eerder om zijn familie die de macht heeft willen grijpen. Op 27 december hebben we hem de laatste keer op tv gezien toen hij in Sint-Petersburg was. Hij is heel erg ziek. Loekasjenko moest hem ondersteunen bij het lopen. Het gaat eerder om zijn dochters en schoonzonen die in Kazachstan alles bezitten. Tokajev zei vandaag dat al hun bezittingen, zoals banken en ondernemingen aan de staat worden overgedragen.’

Zijn die familieleden inmiddels vertrokken naar Dubai en andere bestemmingen?
‘Zijn dochter is afgevaardigde, zij is vandaag in ieder geval niet op komen dagen in het parlement. Een neef die plaatsvervangend hoofd van de geheime dienst was, zou gearresteerd zijn. Er is veel tegenstrijdige informatie, maar dat ze niet meer de macht in handen hebben, lijkt vrij zeker te zijn. Het tijdperk van Nazarbajev is kennelijk voorbij. Dat is natuurlijk een groot succes. Tokajev heeft in korte tijd een groot aantal hervormingen ingevoerd. Wat hij voor iemand is, zal ons de toekomst leren. Wij zijn die familie kwijt. Dat is op zich al een enorme hervorming.’

Al in 2015 zong je ‘de ezels worden vervangen door klootzakken’. Ben je niet bang dat dit ook voor de huidige situatie geldt?
‘Ik hoop van niet. Tokajev heeft die familie aan de kant gezet. Dat is al heel wat. Met Nazarbajev was er geen enkele kans op verandering. Nu is er een nieuw perspectief. Wat daarvan terechtkomt, moet natuurlijk nog blijken. Het hangt ervan af in hoeverre Tokajev integer is en zelf hervormingen wil. Velen bij ons hopen dat hij de hervormer zal zijn waar we op wachten.’

Antiautoritair

Wat kun je zeggen over de inmenging van Russische, Wit-Russische, Tadzjiekse en Kirgizische militairen?
‘Als inderdaad, zoals vandaag beloofd, op 13 januari de buitenlandse troepen vertrekken, dan is dat een goed teken. Ze hielpen Tokajev tijdens de ongeregeldheden aan de macht te blijven.’

Heb je deze militairen bij jou in de stad gezien?
‘Nee, ze bevinden zich allen in Nur-Sultan en Almaty. Niemand van mijn vrienden en kennissen in Almaty heeft ze daar op straat gezien, daar zijn alleen onze eigen ordebewaarders. Ze houden zich kennelijk daadwerkelijk bezig met het bewaken van strategische gebouwen en vliegvelden.’

Je neemt met je muziek een duidelijk antiautoritair standpunt in. Heb je hierdoor wel eens moeilijkheden met politie en ander gezag ondervonden?
‘In Kazachstan werden in het begin van de jaren negentig onze concerten verboden. Ik denk echter dat het toen niet echt politiek gemotiveerd was. Ze hadden mijn teksten waarschijnlijk niet eens beluisterd. Het was meer een overlevering uit de Sovjettijd, in de trant van: jullie zijn anders, daar houden wij niet van. In de jaren 2000 ging het economisch ineens veel beter, toen had de geheime dienst en politie wel wat beters te doen, dan zich met ons bezig te houden. Olie, grote zaken, grote belangen.’

‘In Wit-Rusland, waar de repressie al in 2000 voelbaar was, is dat een ander verhaal. Toen we daar op tournee waren, werd ons direct gezegd dat er een strenge censuur bestaat. Er waren agenten in burger die de zaal scherp in de gaten hielden. En diezelfde situatie hebben we inmiddels ook in Rusland. Maar er werd tot dusver niemand gearresteerd tijdens de optredens. Het was ook niet helemaal duidelijk of ze voor ons, de organisatoren of de toeschouwers kwamen.’

Pessimistische toekomstvisie

In 2019 namen jullie de CD ‘Orwell’ met het nummer 1984 op. Een pessimistische blik in de toekomst die momenteel bewaarheid wordt?
‘Helaas wel. De song 1984 had ik al in 2016 geschreven. Ik hoor ook van veel mensen over de hele wereld dat onderwerpen waarover we zingen, zoals politiestaat, repressie en dictatuur, meer en meer werkelijkheid zijn geworden.’

Een VN-medewerker uitte onlangs kritiek op het gewelddadige optreden van de politie tijdens een demonstratie tegen de coronamaatregelen in Amsterdam. De Nederlandse politie liet daarop weten dat de VN eerst maar eens een kijkje moest gaan nemen in Kazachstan en Wit-Rusland. Het politieoptreden bij jullie wordt dus als maatstaf genomen voor dat bij ons…
‘Dat filmpje over die demonstrant die werd geslagen door agenten en gebeten door een politiehond heb ik gezien. In verband met de pandemie is de retoriek van de overheid inderdaad enorm veranderd, zelfs bij jullie waar eens mensenrechten hoog in het vaandel stonden. Bestuurders permitteren zich dingen waar ze vroeger niet eens aan hadden durven denken.’

‘Maar ik moet er wel bij zeggen dat ik geen voorstander ben van samenzweringstheorieën. Dat we dankzij de pandemie allemaal in een kamp eindigen en de wereld een dictatuur wordt, daar geloof ik niet aan. Er zijn nog altijd genoeg mensen die voor hun rechten strijden. Ik vind het altijd mooi om te zien hoe in West-Europa, en dan vooral in Frankrijk en zelfs Duitsland, burgers ook voor ogenschijnlijk kleine dingen de straat opgaan om te laten zien dat ook de overheid zich aan de wet moet houden.’

Ostanovite vojnoe (stop de oorlog):

Kassim-Jomart Tokajev

Kazachse rocker: ‘Het vertrek van dictator Nazarbajev en zijn familie is een grote overwinning’

Massale protesten in Kazachstan