Kastus (afgeleid van Konstanty) Kalinouski (ook Kalinówski) was een edelman en een van de leidende figuren van de Januariopstand van 1863 op het grondgebied van de voormalige Pools-Litouwse Gemenebest in het Russische Rijk.

Kastus Kalinouski wordt op 2 februari 1838 geboren in het dorpje Mostovlany bij Grodno. Hij stamt uit een verarmde adellijke familie. Zijn vader bezit geen paleizen of landerijen meer, maar leidt slechts een kleine textielfabriek. Zijn moeder overlijdt als hij vijf jaar is. Als kind bezoekt Kastus een school voor de lagere adel in het stadje Svislatsj. Na zijn lagereschoolopleiding vertrekt hij naar Sint-Petersburg waar hij rechten gaat studeren. Hier neemt hij, samen met zijn oudere broer Viktor, deel aan de activiteiten van studentenverenigingen en revolutionaire groeperingen. Hij vormt zijn visie op de maatschappij tegen de achtergrond van de groeiende boerenbeweging en wordt beïnvloed door ideeën van de Russische publicisten Nikolaj Tsjernysjevski en Aleksandr Herzen.

Eerste publicaties

In 1861 keert hij na zijn studie terug naar zijn geboortestreek, maar kan als ‘politiek onbetrouwbaar element’ nergens aan de slag. De afschaffing van de lijfeigenschap in datzelfde jaar doet hem geloven dat de baan vrij is voor nog radicalere veranderingen. Hij richt in de provincies Grodno en Vilnius het revolutionaire ‘Litouws Provinciaal Comité’ op. Dat verzet zich tegen de uitbuiting en onderdrukking van het volk door tsaristische bureaucraten. Van 1862 tot begin 1863 geeft hij samen met Walery Wróblewski en de dichter Feliks Raschanski het tijdschrift Moezjitskaja Prauda (Boerenwaarheid) uit. Het blad bevat artikelen in eenvoudige bewoordingen over democratische grondbeginselen. Maar al direct na verschijning verbiedt de overheid het eerste nummer. Illegaal verschijnen nog zes verdere uitgaves.

Kalinouski steunt eveneens de strijd voor zelfstandigheid van Polen, dat in 1795 na de Derde Poolse deling door Rusland, Pruisen en Oostenrijk compleet van de kaart is geveegd. Hij werkt mee aan de uitgave van de Poolstalige krant Znamya Svobody (Vrijheidssymbool). De twintiger is van mening dat de Poolse vrijheidsbeweging, die het zelfbestuur van de inwoners van de Wit-Russische en Litouwse gebieden zou kunnen garanderen, de revolutionaire krachten in Wit-Rusland en Litouwen moet leiden. Zijn motto is: ‘De Poolse zaak is onze zaak, ze is de zaak van de vrijheid.’

In zijn publicaties in de Boerenwaarheid en Vrijheidssymbool beschrijft Kalinouski de precaire situatie van de Wit-Russische boeren. Hij pleit in zijn teksten voor de oprichting van een geheel nieuwe staatsorde, onafhankelijk van het Russische tsarenrijk, gebaseerd op het beginsel dat alleen door de volledige bevrijding van het volk rechtvaardigheid en welvaart tot stand kunnen worden gebracht. Ook benadrukt Kalinouski het belang van lager en hoger onderwijs in zijn moedertaal, het Wit-Russisch, die in het tsarenrijk verboden is.

Ten strijde

Op 22 januari 1863 kunnen woorden eindelijk in daden worden omgezet. Op het grondgebied van het huidige Polen, Litouwen, Wit-Rusland, Letland en delen van Oekraïne begint een opstand tegen de Russische overheersing. Deze guerrillabeweging, die — in tegenstelling tot wat de naam Januariopstand doet vermoeden — tot 1865 voortduurt, ontstaat dankzij de invoering van de dienstplicht in het voormalige koninkrijk Polen. Weliswaar heeft Alexander II de dienstplicht van 25 naar 15 jaar verkort, desondanks zijn de Poolse jongemannen er niet happig op voor de Russische tsaar soldaatje te gaan spelen.

De vonk slaat al snel over van voormalig Pools grondgebied naar het oosten en noorden en dringt zelfs door tot in het huidige Europees Rusland. Kalinouski wordt aanvoerder van de beweging in de regio’s Grodno en Vilnius. Maar na bijna een jaar partizanenoorlog raken de rebellen onder Kalinouski ernstig in het gedrang. In de nacht van 28 op 29 januari 1864 wordt de aanvoerder gearresteerd. Volgens de overlevering weigert hij namen van medestrijders bekend te maken en veroordeelt men hem tot de doodstraf. Op 22 maart 1864 wordt de Wit-Russische onafhankelijkheidsstrijder dan op het Lukish-plein in Vilnius publiekelijk opgehangen. Na de woorden ‘edelman Kalinouski wordt veroordeeld…’ schreeuwt hij zijn beroemde laatste woorden: ‘Wij hebben geen adel, wij zijn allen gelijk!’

Leven na de dood

In de beginjaren van de Sovjet-Unie omarmen de bolsjewieken de revolutionair avant la lettre. De prille filmindustrie brengt zelfs de stomme film Kastuś Kalinoŭski uit. Josef Stalin is minder gecharmeerd en bestempelt Kalinouski als bourgeois nationalist. De autoriteiten verwijderen alle verwijzingen naar hem uit schoolboeken en naslagwerken. Later rehabiliteert de Sovjet-Unie Kalinouski als revolutionair democraat, met als gevolg dat men straten naar hem vernoemt en zelfs standbeelden van hem opricht.

Na het uiteenvallen van de USSR probeert Aleksandr Loekasjenko de betekenis van Kalinouski voor de geschiedenis van Belarus te bagatelliseren en schildert hem af als een anti-Russische extremist. De oppositie kan niet anders dan de negentiende-eeuwse edelman in haar hart sluiten. Al in 2006 doopt zij tijdens demonstraties na de presidentsverkiezingen het Oktoberplein in Minsk om tot Kalinouskiplein.

Verdediging van Kiev

Na de Russische invasie in Oekraïne eind februari richten Wit-Russische vrijwilligers het Regiment Kastus Kalinouski op, dat algauw wordt opgenomen in de Oekraïense Strijdkrachten. Terwijl Aleksandr Loekasjenko gretig toestemming geeft Wit-Russisch grondgebied als basis voor de Russische strijdkrachten te gebruiken en zelfs officieel de weg vrijmaakt om er Russische kernwapens te stationeren, kiezen enkele honderden Wit-Russen de kant van de verdedigers. Het regiment verdedigt heldhaftig de hoofdstad Kiev.

Na de bevrijding van de zwaar geteisterde voorsteden verplaatst het Kalinouski-regiment zich naar de Donbas. Het persbureau van het regiment meldt op 26 juni dat een van de bataljonscommandanten, met de codenaam ‘Brest’, is gesneuveld in de strijd om Lisitsjansk. Verscheidene andere Wit-Russen worden vermist, in ieder geval één van hen belandt in krijgsgevangenschap. ‘Onze soldaten waren in een ongelijke strijd verwikkeld met een tankcolonne van de Russen, die zij met succes versloegen. Hierna vielen de bezetters de Wit-Russische vrijwilligers met een enorm troepenoffensief aan. Dankzij persoonlijke moed en zelfopoffering waren onze jongens in staat de opmars van de tankcolonne te stuiten, waardoor andere troepen van de Oekraïense Strijdkrachten zich veilig konden terugtrekken’, aldus de persverklaring.

Vanonder de galg

Alsof hij een blik in de verre toekomst had kunnen werpen, schreef Kalinouski in de gevangenis zijn ideologische nalatenschap Listy znad sjybenitsy (Brieven vanonder de galg). Dit negen pagina’s tellende pamflet eindigt met de woorden: ‘Vanonder de galg schrijf ik u, mijn volk, dat u pas gelukkig zult zijn als u niet langer door de Russen zult worden overheerst.’

Kastus Kalinouski

Met Polen tegen de Russische tsaar