Na de verkiezingen in de Oost-Duitse deelstaat Brandenburg lijkt Duitsland steeds moeilijker te regeren. Twee van de huidige coalitiepartners verdwenen uit het Brandenburgse parlement. Alleen de SPD kon zich staande houden dankzij minister-president Dietmar Woidke die vooral won door kritiek op zijn eigen partijgenoot Olaf Scholz. De polarisatie neemt toe. Dat vindt ook voorzitter van de organisatie EAF in Berlijn, een organisatie die zich inzet voor gelijke rechten voor vrouwen en mannen, Kathrin Mahler Walther. ‘De extremistische partijen AfD en BSW hebben zeer veel macht gekregen.’

Kathrin Mahler Walther groeide op in Leipzig. Op jonge leeftijd raakte ze betrokken bij vredes- en mensenrechtenbewegingen. Ze speelde een belangrijke rol bij de burgerprotesten die uiteindelijk leidden tot de hereniging van Duitsland. Ze studeerde politicologie en sociale wetenschappen in Jena, Berlijn en New York, en vertelt over haar indrukken van de verkiezingen in Brandenburg, vrouwenrechten en de Oost-Duitse politiek.

De SPD is de grootste gebleven omdat veel kiezers niet op hun gebruikelijke partij stemden, maar ervoor kozen de machthebbende partij te ondersteunen. Is dat goed voor de democratie?

‘Uiteindelijk gaat het erom hoe de deelstaat moet worden geregeerd. Die Linke, de groenen en de FDP zijn weg uit het parlement. Op die manier wordt het ongelooflijk moeilijk voor de SPD om een coalitie te vormen. De partij moet met de extremisten van BSW samenwerken. Dat is naar mijn mening een catastrofe voor de democratie.’

Kan die niet-regeerbaarheid een nationale trend worden?

‘De zorg dat zoiets kan gebeuren bestaat natuurlijk. In Thüringen zie je hetzelfde probleem en ook in Saksen is de situatie niet veel beter. Daarbij komt nog de mogelijkheid die de AfD nu heeft gekregen om bepaalde regeringsbesluiten te blokkeren.’

‘De extremistische partijen AfD en BSW hebben zeer veel macht gekregen. Het is goed mogelijk dat iets dergelijks zich gaat herhalen in andere deelstaten. Hoewel er regionale verschillen zijn. We zien ook dat het vooral gaat om personen en veel minder om partijen.’

SPD-minister-president Dietmar Woidke gebruikte de slogan ‘Wenn Glatze, dann Woidke’ (‘Als het al een kale moet zijn, dan Woidke’). Wat vindt u van dergelijke retoriek waarbij inhoud niet meer van belang lijkt te zijn?

‘Om inhoud ging het inderdaad niet meer. Ik vond de verkiezingscampagne van Dietmar Woidke überhaupt niet sympathiek. Het was zelfs arrogant. Ik vind het ook onverantwoordelijk dat hij zei alleen verder te willen regeren als de SPD de grootste partij is. Dat is chantage van de kiezer.’

‘Het zou niet verkeerd zijn als de democratische partijen er eens over na zouden denken hoe ze op inhoud kunnen focussen, een eigen strategie volgen en niet voortdurend alleen maar reageren op wat AfD zegt. Dat zou zeker bijdragen tot grotere geloofwaardigheid.’

De groenen doen dat wel. Toch lijden ze in Oost-Duitsland de ene nederlaag na de andere. Doen ze te veel denken aan overheidsbemoeienissen uit DDR-tijden?

‘Ja, dat is mogelijk. De groenen hadden tijdens de vorige verkiezingen wel succes en waren ook vertegenwoordigd in de regering. Aan die partij kun je zien hoe snel de stemming onder de kiezers kan veranderen. Veel politici gebruiken de groenen ook speciaal als ultiem vijandbeeld.’

‘Dat doet niet alleen AfD, maar ook BSW. Daardoor ontstaat een enorme polarisatie. Ook CDU-minister-president Kretschmer van Saksen deed dat, terwijl hij met hen samen een coalitie vormde. De groenen worden gebruikt als zondebok, zowel in de regionale als de nationale politiek.’

Veel van die voormalige Die Grünen-kiezers stemden nu kennelijk BSW. Wat vindt u van Sahra Wagenknecht?

‘Voor mij is BSW eigenlijk AfD met een andere naam. Wagenknecht lokt mensen met dezelfde populistische slogans. Ze rijdt mee op de tijdgeest door van de oorlog tegen Oekraïne een centraal thema te maken. Net als AfD concentreert ze zich op dat thema, terwijl daarover op regionaal niveau niets wordt beslist.’

‘Ze suggereert tegenover de kiezer dat ze daar iets zal veranderen, terwijl ze dat helemaal niet kan. De kiezer wordt door haar dus voor de gek gehouden. Ook de AfD gebruikt die vorm van populisme: “Wij beschermen ons land tegen anderen.”‘

Ze voerde vorig jaar samen met de bekende feministe Alice Schwarzer een zogenaamde ‘strijd voor vrede’ in Oekraïne. Wat vindt u ervan dat feminisme als basis wordt genomen voor dergelijke acties?

‘Het past precies bij wat Alice Schwarzer de laatste tijd doet. Ik waardeer haar werk in het verleden, maar de afgelopen jaren heeft ze de vrouwenbeweging überhaupt geen diensten meer bewezen. In het migratiedebat gaat ze uit van de these “die mannen mogen dat onze vrouwen niet aandoen”.’

‘Dat is een met opzet zo gebruikte retoriek. Ze is slim en weet heus wel dat ook mannen die hier al generaties lang leven net zo vaak huiselijk geweld tegen vrouwen gebruiken. Voor mij is die zogenaamde “vredesstrijd” van haar en Wagenknecht een logisch vervolg op haar polarisatie in het migratiedebat.’

Wat vindt u van het fenomeen Alice Weidel, een lesbische moeder die covoorzitter is van AfD, een partij die vooral bestaat uit zeer conservatieve mannen?

‘Dat is een vraag die we ons hier allemaal stellen. Ik denk ook dat de dagen van Alice Weidel geteld zijn binnen AfD. De partij deed in Brandenburg ook duidelijke uitspraken tegen homo’s en lesbiennes. Haar levenswijze zal op lange termijn niet worden geaccepteerd.’

‘Ik vermoed dat er mensen zijn die een heel sterke geldingsdrang hebben. Voor hen is de mogelijkheid macht te verkrijgen enorm belangrijk. Misschien is ze een van die mensen. Hetzelfde geldt voor Katja Wolf die ik als integere politica kende, maar die nu voor BSW kandideerde.’

‘Ik denk dat ze wou meedoen met Wagenknecht omdat die haar een plaats als lijsttrekker en een zetel in het deelstaatparlement beloofde. Iets wat haar vorige partij Die Linke niet kon.’

Is AfD een typische partij voor Oost-Duitsland?

‘Nee, zeker niet. Wel is het zo dat ik denk dat de partij speciaal focust op de Oost-Duitse deelstaten. Wij kennen hier maar dertig jaar zonder dictatuur. De DDR noemde de dictatuur van arbeiders en boeren een democratie. Dat is een beeld dat natuurlijk niets met democratie te maken heeft.’

‘Maar het oosten van Duitsland heeft sinds jaren de speciale aandacht van de partij en ze hebben daarmee ook succes. Als AfD inspeelt op de ontevredenheid van de burger daar, dan zal die tactiek ook in het westen opgaan.’

Zijn de nationaalsocialistische en de communistische dictaturen goed verwerkt in Oost-Duitsland?

‘De nazidictatuur is in het oosten duidelijk beter verwerkt dan in het westen van Duitsland. Zeer veel oude nazi’s werden destijds in de DDR uit hun ambt ontzet, hoewel ook onschuldigen de dupe werden. Op school leerden we veel meer dan in het westen over antifascisme, hoewel bijvoorbeeld de Shoah geen thema was.’

‘Op emotionele achtergronden, hoe men als familie betrokken kan raken bij dergelijke regimes, werd ook bij ons niet ingegaan. En ook het stalinisme werd nooit besproken. Wat betreft de DDR-dictatuur: in 1989 had de overheid veel meer moeten doen om de communistische dictatuur beter te verwerken en bespreekbaar te maken. Daar zijn veel kansen gemist.’

‘Veel mensen deden destijds mee aan de protesten voor democratie. Daarbij wilden ze geen representatieve, maar een directe democratie. Dat is wat veel mensen in het oosten van Duitsland toen wensten. Tot op de dag van vandaag is die directe democratie er nog altijd niet.’

‘Er is destijds geprobeerd de representatieve democratie aantrekkelijk te maken. Wat de burgers in het oosten daarna hebben gezien is dat de partijen waar ze op stemden, zoals Die Linke, op nationaal niveau überhaupt niet serieus werden genomen. Daardoor valt het populisme nu op zeer vruchtbare bodem.’

Katja Wolf

Kathrin Mahler Walther: ‘De SPD in Brandenburg chanteerde de kiezer’