Nog steeds zijn velen de mening toegedaan dat met de onvoorwaardelijke capitulatie van het restant van het Derde Rijk op 8 mei 1945 de oorlog in Europa definitief afgelopen was. Ze vergissen zich. In het door het Rode Leger bezette en/of geannexeerde Oost-Europa barstte vanaf de intocht van de Sovjet-troepen een meedogenloze partizanenoorlog los, die in sommige gebieden tot in de jaren 1960, en zelfs langer, bleef voortduren.

Applebaum

Pas vanaf 2013 werden de eerste historische studies aan het fenomeen ‘Waldbrüder’ gewijd — we gebruiken bij voorkeur de Duitse term omdat deze de meeste vindplaatsen op internet weergeeft. Achtereenvolgens vestigden de historici Anne Applebaum (2013), Keith Lowe (2014) en Ian Kershaw (2015) onze aandacht op anticommunistische guerrilla’s, zonder het thema ten gronde te behandelen.

Deze Waldbrüder kwamen vooral voor in de door de Sovjet-Unie aangehechte Baltische staten: Litouwen, Letland en Estland. Daarnaast opereerden ze, onder een andere naam dan, ook in Polen en in Oekraïne, en in mindere mate in Roemenië, Slovakije, Joegoslavië en Bulgarije. Vooral in het Balticum bestonden de Waldbrüder vooral uit gewezen Waffen-SS-legionairs, vaak gesteund door Duits kaderpersoneel van de Waffen-SS, die afgesloten waren van hun eenheden en zich na 1944 bij het verzet aansloten.

KGB-compagnieën

De Waldbrüder, veelal overtuigde nationalisten, waren efficiënte strijders die duizenden Sovjet-soldaten in hinderlagen lokten en liquideerden. Tot diep in de jaren 1950 opereerden ze in gesloten eenheden of in groepjes van drie man, die op eigen houtje opereerden. Met buitgemaakte wapens durfde het anticommunistische verzet het aan om kleinere garnizoenen aan te vallen, de Rode soldaten om te brengen en de magazijnen leeg te roven. Bij hun vertrek staken ze alles in brand.

Ze konden hierbij genieten van de steun van de lokale bevolking die hun van voedsel, drank en andere benodigdheden voorzagen, en zorgden voor tal van schuilplaatsen onder meer in het woud verborgen houten bunkers, of hoog in de bomen. Het waren een beetje Robin Hood-achtige toestanden.

Hele dorpen platgebrand

De Sovjet-macht, vooral dan de speciaal getrainde KGB-compagnieën, sloeg keihard terug. Vaak werden hele dorpen platgebrand en de bevolking in gevangenschap afgevoerd. Voor hen waren de guerrilla’s ‘terroristen’ en ‘bandieten’. De Woudbroeders opereerden steeds op het platteland en nooit of zelden in stedelijke gebieden. Om familieleden onder druk te zetten en te chanteren werden de ‘Stribai’, een contraterreurbeweging, in het leven geroepen. Ongeveer te vergelijken met het beruchte optreden van de beruchte Britse “Black and Tans” tijdens de Ierse onafhankelijkheidsoorlog in het begin van de jaren 1920. Hiermee werd gehoopt dat de Waldbrüder hun strijd zouden staken.

Na het overlijden van Josef Stalin kondigde het nieuwe bewind een algemene amnestiemaatregel af aan eenieder die de wapens neerlegde. Een groot aantal ‘broeders’ maakte hiervan gebruik.

Zweedse geheime dienst

Tot in het begin van de jaren 1950 werden de Waldbrüder ondersteund door de Britse geheime dienst M16, de CIA en de Zweeds geheime diensten. Deze onderneming ging door als Operation Jungle waarbij op de Duitsers buitgemaakte E-snelboten werden gebezigd die vanuit Zweedse havens vertrokken. Het flottielje droeg de naam van Britisch Baltic Fishery Protection Service. Deze ondersteuning hield op nadat de Britse spion Kim Philby en andere spionnen de onderneming aan de Sovjets verraden hadden.

Hierbij vielen tientallen Waldbrüder in handen van de KGB. De meeste werden na diverse martelingen ondergaan te hebben na een schijnproces als ‘bandieten’ terechtgesteld. Vooral de vrouwen hadden het hierbij zwaar te verduren. De enige manier tot overleven was zich bereid te verklaren om te infiltreren binnen de Waldbrüder, en regelmatig over de activiteiten ervan verslag uit te brengen.

Na het verraad van Philby werden de meeste contacten met de westerse geheime diensten opgedoekt. Het vertrouwen was grotendeels zoek.

De Hongaarse en Poolse opstanden van 1956 betekenden een flinke aderlating voor de opstandelingen, die toen over hun hoogtepunt heen waren. Vanaf dan kregen de Sovjet-eenheden de bovenhand. Weliswaar werd er nog sabotage uitgevoerd, hinderlagen gelegd en Rode patrouilles overvallen maar dan op veel kleinere schaal.

Verbittering

Tien jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog kostte de partizanenoorlog in het Balticum minstens 50.000 mensenlevens, zowel Waldbrüder, burgers als Sovjet-manschappen die de meeste slachtoffers telden. De hoop van de partizanen op een oorlog tussen het Westen en de Sovjet-Unie, die zou lijden tot de bevrijding van hun landen, was inmiddels vervlogen. Dat leidde tot verbittering tegenover het Westen, en bleef duren tot aan de implosie van het Sovjet-imperium in 1991.

Tot in de jaren 1970 leefden diverse Waldbrüder ondergedoken om aan arrestatie te ontsnappen. De vermoedelijk laatste Estse woudstrijder August Sabbe (1909-1978) kwam op 27 september om het leven toen twee KGB-agenten hem probeerden te arresteren.

Na de herwonnen onafhankelijkheid van de drie Baltische staten werden de Waldbrüder als helden vereerd, en namen ze een belangrijke plaats in in de herinneringscultuur. Tot een kritische geschiedschrijving, zoals dat bijvoorbeeld met de Résistance in Frankrijk gebeurde, is het nog niet gekomen.

Elders

In de Sovjet-staat Oekraïne werd er tot diep in de jaren 1960 tegen de Sovjet-macht gestreden. Dat gebeurde hoofdzakelijk door de nationalistische partij OUN en het Oekraïense opstandelingenleger (UPA). Eerst hadden zij tegen de Sovjets gevochten en toen ze vaststelden dat de Duitsers van de hen toegezegde onafhankelijkheid geen werk maakten, ook tegen hen. Na de Duitse terugtrekking in 1944 bleven hele eenheden van Oekraïense Waffen-SS’ers achter om samen met de OUN en de UPA tegen het Rode Leger te vechten. Meer dan eens kwam het tot heuse veldslagen tussen de goed bewapende Oekraïeners en de Rode bezetter.

In het noordwesten van Roemenië vocht bijvoorbeeld de partizanenleider Teodor Susman en zijn mannen tegen de verplichte collectivisering van de landbouw. De Sovjets en de Roemeense Securitate konden hem in 1958 gevangen nemen en ‘elimineren’.

In het oosten van Bosnië slaagden royalistische Servische Chekniks in hun strijd tegen de geheime dienst van Tito stand te houden tot in het begin van de jaren 1950. Dat zijn maar enkele voorbeelden.

Kortom, het grote boek over de anticommunistische weerstand achter het IJzeren Gordijn moet nog geschreven worden.

Keith Lowe

Waldbrüder of woudbroeders: anticommunistisch verzet achter het ijzeren gordijn