De regering van Kazachstan is afgetreden na massale protesten tegen een verdubbeling van de LPG-prijzen. Brandstof voor de meeste auto’s in het land. President Kassim-Jomart Tokajev riep tot en met 19 januari de noodtoestand af voor Almaty, met bijna twee miljoen inwoners de grootste stad, en de omliggende regio. Net als voor de zuidwestelijk oblast (provincie) Mangistaw. Daar begonnen de demonstraties enkele dagen geleden. Al op 4 januari beloofden de autoriteiten een prijsverlaging van het autogas. Desondanks sloegen de demonstraties over op het hele land. In de genoemde regio’s werd een avondklok ingesteld en werden massale bijeenkomsten verboden. De ongeregeldheden duren op volle kracht voort.

Noersoeltan Azarbajev

De zuidelijke Sovjetrepubliek is het grootste land in Centraal-Azië. Kazachstan telt iets meer dan 19 miljoen inwoners. De communistische functionaris Noersoeltan Azarbajev drukte een zware stempel op het Kazachse bestuur. Al sinds 1984 was hij als premier van de Kazachse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek de tweede man in het land. Dat wordt voornamelijk door moslims bevolkt, maar bestaat uit meer dan 50 etnische groepen. Bij de staatsgreep in 1991 steunde hij Boris Jeltsin. Na de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie stelde de inmiddels 81-jarige Nazarbajev zich als enige kandidaat verkiesbaar voor de post van president. Hij werd met 91% van de stemmen verkozen. Het bestuur van het land groeide onder hem uit tot een alleenheerschappij gebaseerd op een clanpolitiek. Elke vorm van oppositie werd onmogelijk gemaakt.

Ondanks actieve deelname aan samenwerkingsverbanden met Rusland trachtte Nazarbajev het de Russische minderheid in het land zo onaangenaam mogelijk te maken. Zo trachtte hij de Russen (waaronder vele Wolgaduitsers) tot emigratie te dwingen. Op deze manier zou het Kremlin geen aanspraak zou kunnen maken op Kazachs gebied. Na zijn onverwachte aftreden op 19 maart 2019 kreeg de hoofdstad Astana geheel in de lijn met de autocratische Kazachse politiek de naam Nur-Sultan, ter ere van de eerste president. Noersoeltan Azarbajev werd bovendien tot ‘levenslange Voorzitter van de Veiligheidsraad’ benoemd. Hierdoor speelt de bejaarde Sovjetfunctionaris nog steeds een grote rol in de Kazachse politiek. Hij duikt ook voortdurend op tijdens internationale ontmoetingen met Vladimir Poetin en Aleksandr Loekasjenko.

Tokajev

Nazarbajev werd opgevolgd door Kassim-Jomart Tokajev, zoon van de schrijver Kemil Tokajev. Die voerde enkele hervormingen in die het land uit de crisis zouden moeten helpen. Zo kondigde hij in september 2019 aan dat kleine zelfstandigen voor een periode van drie jaar geen omzetbelasting hoeven te betalen. Bovendien werd op papier de mogelijkheid gecreëerd politieke partijen op te richten en onder bepaalde voorwaarden demonstraties te houden. In 2019 keurde president Tokajev de Kazachse taalhervorming goed. Daarbij verving het Latijnse schrift het Cyrillische. Het Russisch blijft overigens de belangrijkste taal in de Sovjetrepubliek. Slechts 60% van de bevolking beheerst het Kazachs. Dat wordt hoofdzakelijk in het zuiden gesproken.

Tokajev, eveneens voormalig voorzitter van het parlement, voerde een verbod in op de verkoop van grond aan buitenlandse bedrijven. China heeft namelijk veel belangstelling voor het buurland. Het maakte dan ook grif gebruik van de mogelijkheid Kazachse grond voor een periode van 25 jaar te huren. Ondanks deze maatregelen — die in theorie tot een democratisering van de Kazachse maatschappij moeten voeren — is het onmogelijk in de republiek zelf actief te zijn op het gebied van mensenrechten en oppositionele politiek. De huidige protesten zijn dan ook eerder gebaseerd op een eenvoudige wil tot overleven. En veel minder op een drang naar politieke veranderingen.

Ontevredenheid

Tokajev richtte zich op 5 januari tot de bevolking met de oproep om niet toe te geven aan de ‘destructieve individuen die geïnteresseerd zijn in het ondermijnen van de eenheid van de samenleving’. ‘Ik doe nogmaals een beroep op u om verstandig te zijn en niet toe te geven aan provocaties van binnen en van buiten. De autoriteiten zullen niet vallen. Wat wij nodig hebben is geen conflict maar wederzijds vertrouwen en dialoog,’ aldus de president. In enkele steden als Almaty leverden de demonstranten gevechten met de ordebewaarders en staken voertuigen in brand. De Kazachse politie gebruikte op grote schaal traangas en stungranaten tegen de protestdeelnemers. Ook waren schoten te horen.

Darja Tsjizjova, specialist van het platform voor politieke ontwikkelingen in voormalige Sovjetrepublieken gaf het volgende commentaar op de gebeurtenissen in Kazachstan: ‘President Tokajev bevindt zich in een moeilijke positie. Een blijk van zwakte is onaanvaardbaar voor een Aziatisch land als Kazachstan. De autoriteiten moeten hun machtsmonopolie bevestigen. Als de overheid niet openlijk provoceert, kan de situatie in de nabije toekomst worden gestabiliseerd. Het protest heeft geen specifieke politieke eisen. En als er geen leiders naar voren treden, kunnen de instrumenten van de noodtoestand effectief worden gebruikt om deze crisis op te lossen.’ Wel voegde ze eraan toe dat wanneer de noodtoestand voorbij is, de nieuwe regering en het bestuur nog veel werk zullen hebben. De onderliggende oorzaken van de ontevredenheid, waaronder de economische, zullen volgens Tsjizjova zeker niet van vandaag op morgen verdwijnen.

Kemil Tokajev

Massale protesten in Kazachstan