Een referendum in Iran. Het is geleden van 1980. De Islamitische Revolutie van Khomeini — gesteund door liberalen, nationalisten, sociaaldemocraten en allerlei links-radicale groeperingen — was nog maar een paar maanden oud, of de nieuwe grondwet werd voorgelegd aan het volk. In een referendum mochten de Iraniërs zich uitspreken over de staatsvorm. 97% koos voor de islamitische republiek die ayatollah Khomeini en de zijnen voorstelden.

Het heeft de hervormingsgezinde president Khatami begin deze eeuw de politieke nek gekost, toen hij naar het einde van zijn termijn ook een referendum voorstelde. Toen om wat hervormingen door te voeren in liberale zin. Khatami verdween echter van het politieke podium.

Meer dan economie

Vorige week durfde de huidige president Rouhani eveneens het r-woord uitspreken. Op de 39e herdenking van de Islamitische Revolutie op het iconische Azadi-plein in Teheran riep hij artikel 59 van de Grondwet in. De snelle secularisering, het steeds groter aantal hoog opgeleiden, de oorlog in Syrië en Jemen, de immense corruptie — Iran zakte met twee plaatsen op de World Index of Corruption — en de weinig rooskleurige economische omstandigheden, zorgen voor een steeds kritischer publiek. Dat liet zich horen in de Nieuwjaarsrevolte die op 28 december uitbrak. In een tachtigtal steden – buiten Teheran – kwamen Iraniërs op straat. De officiële versie is dat mensen vooral op straat kwamen om corruptie en werkloosheid aan te klagen, of dat ze gemanipuleerd werden door de VS, Israël en Saudi-Arabië, Irans aartsvijanden. Maar Rouhani zei tijdens zijn belangrijke speech weinig anders dan ‘maak dat de kat wijs’.

Als reactie op de Nieuwjaarsrevolte en de reacties van het gerechtelijk en politioneel apparaat, hield Rouhani eerder al een opvallend ‘liberaal’ pleidooi. ‘Men kan zijn levensstijl niet opdringen aan toekomstige generaties. Het probleem is dat we (= de overheid – KDr) willen dat de twee generaties na ons leven zoals wij dat zouden willen.’ Hij verlegde toen al de focus van economie naar samenleving, al werd dat in de westerse pers niet opgemerkt. ‘Sommigen menen dat de mensen enkel geld willen en een goed draaiende economie, maar wie aanvaardt er een aanzienlijk maandloon als het internet bijvoorbeeld volledig wordt geblokkeerd (door de staat)?’

Referendum

‘Het heeft geen zin op straat te komen en slogans te roepen,’ stelde de president, ‘laat het volk beslissen in het stembureau’. Hij erkent een natiewijd ‘dispuut’, en dan moet je terugvallen op de Grondwet. En die biedt een opening. ‘In extreem belangrijke politieke, economische, sociale en culturele zaken kan de wetgeving worden uitgeoefend door de stemming van het volk in een referendum’. Alleen moet de Majlis, het Iraanse parlement, met een tweederde meerderheid zo’n referendum uitschrijven. En daar wringt natuurlijk het eerste schoentje. Het andere schoentje? De andere machten staan hier niet voor te springen. Wat bezielt Rouhani dan om zo’n oproep te doen?

Los daarvan is het al bijzonder dat net op de politieke hoogdag van het jaar, de president zo’n uitspraak doet. En dat net nog minder dan één jaar na zijn herverkiezing. Het toont vooral de onderhuidse spanningen aan aan de top van de politieke piramide. Bureaucratie, gerechtelijk apparaat, geestelijken, regering, reguliere leger en Revolutionaire Garde vormen elk een eigen macht, een eigen kaste ook, die elkaar momenteel druk aan het bevechten is. Het nucleaire akkoord, de groei van buitenlandse investeringen en toerisme en vooral de ruime secularisering van de samenleving en de openlijke protesten — symbolisch of niet — doen de onderhuidse spanningen uitgroeien tot een heuse openlijke machtsstrijd. Het scheelt niet veel of de oelama rolt vechtend op straat.

Nog maar een paar weken terug lekte de regering een drie jaar geleden georganiseerde overheidsstudie naar de jihab. Vrouwen zijn verplicht zich te sluieren, zoals gemeenzaam bekend. Maar uit drie jaar lang geheimgehouden studie blijkt dat 49,8% van de bevolking tégen die verplichte hoofddoek is. Dat de regering van Rouhani deze studie bekendmaakte een paar dagen nadat het juridisch apparaat trots toegaf 29 vrouwen gearresteerd te hebben die openlijk, op straat, actie voerden zónder hijab … Het is tekenend voor de machtsrelaties aan de top van de islamitische republiek.

Roep van de wanhoop

Rouhani’s woorden over het referendum waren nog niet koud, of vijftien bekende Iraniërs lanceerden een oproep tot een referendum. Onder de initiatiefnemers de in Londen levende Nobelprijswinnares Shirin Ebadi en de in de beruchte Evin-gevangenis opgesloten mensenrechtenadvocaat Narges Mohammadi. De meesten leven in Teheran, en lopen het risico gearresteerd te worden omwille van hun publieke aanval op de huidige staat.

Meer dan Rouhani willen de vijftien activisten een referendum over een volledige hervorming en liberalisering van de staat, ermee rekening houdend dat vandaag in een referendum de meerderheid afscheid zou nemen van het islamistische staatsbestel. Ze hopen op een vredevolle ’transitie van een islamitische republiek naar een seculiere, parlementaire democratie op basis van de vrije wil van het volk, in volle respect voor mensenrechten en teneinde een punt te zetten achter de fundamentele discriminatie van vrouwen, volkeren, religies en meningen in alle culturele, sociale, politieke en economische domeinen’.

Een wel erg radicale tekst, die ook in de nochtans (zelf)gecensureerde Iraanse pers aan bod kwam. Maar niet radicaal genoeg, volgens andere activisten. De in Straatsburg verblijvende Iraanse socioloog en ‘vrijheidsauteur’ Amin Bozorgian twitterde dat een referendum niet voldoende is. ‘Om de samenleving te wijzigen, heb je een revolutie nodig van het volk. Een referendum moet het resultaat zijn van een revolutie. Wij willen een politieke verandering van de staat, maar dat kan niet zonder geweld, vanachter je computer. Dat is een illusie.’ Hij noemde de oproep tot het referendum een wanhopige daad.

Veranderen zal er morgen niets, en al zeker niet voor de gewone Iraniër. Maar de machtsstrijd ligt nu open en bloot op straat.

Seyyed Mohammad Khatami

Referendum in en over Iran