Op de dag af dertig jaar geleden, op 19 september 1991 vonden de Duitse bergwandelaars Erika en Helmut Simon in de Ötztaler Alpen, Zuid-Tirol, een lichaam op 3.210 meter hoogte. Een verongelukte alpinist, dacht men eerst. Maar neen, via C14-datering (koolstofdatering) werd snel duidelijk dat het om een mummie uit de Kopertijd ging, om en nabij de 5300 jaar oud. Daarmee is Ötzi, zoals hij snel werd gedoopt, de oudste bekende natuurlijk geconserveerde menselijke mummie op de hele wereld.

Klungelige berging

En meteen was Ötzi het voorwerp van verschillende zware pannes en conflicten. De eerste miskleun was de berging van het lichaam. Omdat men dacht dat het om een ongeval ging, kwam eerst de Oostenrijkse politie ter plaatse. Die deden zoals gewoonlijk en gingen er met pikhouweel en drilboor op los om het lijk uit het ijs te bevrijden. Daarbij beschadigden ze Ötzi’s heup.

De boog die Ötzi bij zich had, bracht hen niet op andere gedachten. Omdat hij te groot was voor de plasticzak die ze bij zich hadden, werd hij dan maar in twee gebroken. De begrafenisondernemer brak Ötzi’s arm om hem in een kist te kunnen leggen. Die werd naar de afdeling gerechtelijke geneeskunde van de universiteit Innsbruck gebracht. De lijkschouwer stelde vast dat het om een ‘zeer oud’ lichaam ging en wilde het lijk vrijgeven voor begrafenis. Dat is de normale procedure met oude lijken, omdat er toch geen moordenaar of andere verantwoordelijke meer in leven is.

Routinematig werd de prehistoricus prof. Konrad Spindler van de Universiteit van Innsbruck geïnformeerd. Die zag onmiddellijk dat het om een uitzonderlijke oudheidkundige vondst ging. Hij startte meteen een wetenschappelijk onderzoek, in samenwerking met archeologen en gespecialiseerde artsen.

In Oostenrijk of in Italië?

Toen daarvan iets in de pers kwam, ging een andere bal aan het rollen. Was Ötzi wel in Oostenrijk gevonden, vroegen de Italianen zich af. De grens tussen Oostenrijk en Italië is een oud zeer. Na de Eerste Wereldoorlog werd in 1919 het Verdrag van Saint-Germain gesloten, waarbij Zuid-Tirol aan Italië werd toegewezen. En dat ondanks het zelfbeschikkingsrecht der volken dat de Amerikaanse president Wilson propageerde. Bovendien werd de grens tussen beide landen, die over gletsjers loopt, bijzonder onnauwkeurig en ‘fluctuerend’ bepaald, rekening houdend met de continue verschuiving van bepaald gletsjers.

Italië eiste Ötzi op. Onderzoek ter plekke leidde in oktober 1991 tot de vaststelling dat Ötzi op Italiaans grondgebied was gevonden, net 93m over de grens. Als men uitgaat van een smeltende gletsjer zou hij nu op Oostenrijks territorium liggen. Men kwam tot een akkoord en sinds 1998 kan men Ötzi bezichtigen in het Südtiroler Archäologiemuseum in Bozen, Italië. Daar trekt hij ieder jaar meer dan 300.000 bezoekers.

Hoe zag Ötzi eruit?

Hij moet ongeveer 1,60 groot zijn geweest en zijn leeftijd bij overlijden wordt geraamd op 45-46 jaar. Ötzi was slank gebouwd en woog ruwweg vijftig kilo. Zijn donkerbruine haar was acht centimeter lang. Hij droeg een baard. Opvallend is een verwonding veroorzaakt door een pijlschot in de linkerschouder. Verder stelde men breuk van de schedelhechting tussen het jukbeen en het voorhoofdsbeen vast en een traumatisch hersenletsel.

De tanden zijn erg versleten, wat wordt toegeschreven aan de consumptie van graan met resterende deeltjes van molenstenen. Volgens de minerale toestand van de tanden kwam hij uit de Eisack-vallei in Zuid-Tirol. In 2011 werden verschillende tandziekten zoals tandbederf en milde parodontitis vastgesteld.

Tatoeages

Op de mummie zijn talloze blauwzwarte tattoos bewaard gebleven, waarbij kolenstof in kleine puntvormige wonden werd gewreven. Deze 61 tatoeages behoren tot de oudste ter wereld. Omdat enkele tatoeages op klassieke acupunctuurpunten zijn aangebracht, wordt er gespeculeerd over een therapeutische functie.

Drie gevonden galstenen wijzen op een verhoogd cholesterolgehalte bij de gletsjermens, wat met de eveneens geconstateerde arteriosclerose, leidt tot een nieuwe interpretatie van zijn dieet. De ernstige tandslijtage werd beschouwd als bewijs van een overwegend vegetarisch dieet, maar nu wordt ook vlees geaccepteerd als de belangrijke voedselbron.

Zijn laatste dagen en zijn dood

De dag voor het pijlschot, dat tot zijn dood leidde, was Ötzi betrokken bij een lijf-aan-lijfgevecht. Snijwonden aan de linkerarm en handen zijn hiervan het bewijs.

Uit onderzoek in de zomer van 2011 bleek dat Ötzi ongeveer een uur voor zijn dood een uitgebreide maaltijd tot zich nam met onder meer vlees van alpensteenbok. Botanici van de Universiteit van Innsbruck vonden ook een grote hoeveelheid stuifmeel van de hopbeuk in de maag van Ötzi, wat suggereert dat hij in het voorjaar stierf.

Het fatale pijlschot kwam waarschijnlijk van een achtervolger die de pijl schuin naar beneden schoot in de rug van Ötzi toen hij mogelijk nog aan het rusten was na zijn maaltijd. De pijlpunt sloeg een gat van ongeveer twee centimeter in het linkerschouderblad.

Er zijn echter ook andere hypothesen omtrent de doodsoorzaak. Mogelijk stierf Ötzi niet door de pijlwond, maar aan een daaropvolgend ernstig hoofdtrauma. Dat kan veroorzaakt zijn door een achterwaartse val na het pijlschot of door een klap op het hoofd.

Kleding en uitrusting

Ötzi droeg een sierlijke jas van bruin en wit bont, waarvan de lichte en donkere strepen in de lengte waren gecombineerd. Verder een muts van berenvel. Zijn schoenen zijn gemaakt van rundsleer, met de haarkant naar buiten om vocht af te weren. De zool echter was gemaakt van beter isolerend berenvel met de haarkant langs binnen. Aan de onderzijde van de zool zijn kruisende leren strips bevestigd, wel de oudst bekende profielzool.

Hij was bewapend met een koperen bijl, een boog van 1,8m, dus groter dan de man zelf, en veertien pijlen. De vuurstenen pijlpunten zijn bevestigd en verlijmd met plantaardige vezels en berkenpek. De nokinkepingen waren diep uitgesneden zodat de pijlen stevig in de snaar konden worden genokt. Verder droeg hij aan zijn gordel een dolk uit vuursteen met een essenhouten greep.

In de tas van Ötzi trof men ook twee cilindrische dozen van berkenbast aan, met een diameter van 15-18 cm en een hoogte van 20 cm. Een van de dozen heeft een zwartverkoolde binnenwand: het was een container voor sintels om gloeiende houtskool te transporteren.

Heuptasje met inhoud

Een riemtasje bevatte een messchraper, een boor, een fragment van een mes en een priem van 7 cm. Verder een schaal en sporen van pyriet, componenten van de destijds veelgebruikte aansteker. Twee meegebrachte berkengranaatappels werden waarschijnlijk als remedie gebruikt. De schimmel heeft een desinfecterende werking en wordt ook gebruikt als aftreksel tegen wormen en maagproblemen.

Over Ötzi valt nog veel meer te vertellen. Over hem en zijn levensomstandigheden zijn een tiental boeken geschreven, verscheidene films en zelfs stripverhalen. Hij is hoe dan ook absoluut uniek.

Wie krijgt de centen?

Het echtpaar Simon uit Nürnberg eiste het vindersloon op, maar het gerecht in Bozen moest rekening houden met tegeneisen. Ook een Sloveens en een Zwitserse alpiniste bleken plots aanspraak te maken op de centen. Om een lang verhaal kort te maken: na jaren procederen krijgen Erika en Helmut Simon € 175.000 toegewezen. Helmut is dan al lang overleden en Erika moet volgens de rechtbank niet alleen haar eigen advocaat, maar ook alle proceskosten betalen. Of er daarna nog iets overschoot, werd niet bekendgemaakt.

Wat wij eraan overhielden is wel bekend: Ötzi.

Konrad Spindler

Dertig jaar geleden werd ‘Ötzi de ijsman’ gevonden