Met de dood van Mikis Theodorakis heeft Griekenland de belangrijkste grondlegger van zijn moderne populaire muziek verloren. De media in ons land hebben uitgebreid stil gestaan bij de dood van deze grote toondichter. Ze besteedden natuurlijk heel wat aandacht aan zijn uitgesproken linkse politieke engagement. Vreemd genoeg zwegen ze in alle toonaarden over hoe hij zich, wellicht gedreven door voortschrijdend inzicht, meer en meer heeft gedistantieerd van zijn vroegere politieke ideeën. Toen hij vorige week op de gezegende leeftijd van 96 jaar bezweek, was hij alles behalve de vurige communist die hij ooit was geweest.

Muzikale nalatenschap

Zijn muzikale nalatenschap is immens en enorm gevarieerd. Naast opera’s, orkest- en koorwerken, balletten en oratoria bevat die ook filmmuziek en talrijke liederencycli. Theodorakis was een uitgesproken traditionalist. Hij bezorgde bijna in zijn eentje de Griekse volksmuziek een renaissance door, met succes, terug te grijpen naar de rebetiko-ritmes en de traditionele instrumenten uit de bijna tot subcultuur gedegradeerde volksmuziek.

Er is altijd een sterk verband geweest tussen zijn muziek en zijn politieke activisme. In turbulente tijden was muziek het belangrijkste medium waarmee hij zijn politieke boodschap bij de mensen bracht. Het was dan ook niet echt verwonderlijk dat ze tijdens de militaire dictatuur van 1967 tot 1974 strikt verboden was.

Theodorakis werd al op jonge leeftijd politiek actief. Tijdens de Tweede Wereldoorlog sloot hij zich aan bij het linkse verzet. In de bloederige burgeroorlog die van 1946 tot 1949 woedde, vinden we hem terug in het communistische kamp. Maar het had niet veel gescheeld of hij had deze dramatische gebeurtenissen niet overleefd. In 1946 werd hij bij een verkiezingsdemonstratie zo zwaar afgeranseld dat zijn vrienden hem terugvonden tussen de dodelijke slachtoffers in een mortuarium. Eind 1948 werd hij geïnterneerd in een ‘heropvoedingskamp’ voor communisten op het eiland Makronissos. Daar werd hij zwaar gemarteld.

Na zijn vrijlating in augustus 1949 en na een herstelverblijf van zes maanden bij zijn moeder, ging Theodorakis naar het Conservatorium van Athene. Hij slaagde er in 1950 voor het staatsexamen. In 1953 ontving hij een beurs die hem in staat stelde om tot 1959 muziek te studeren aan het Conservatorium van Parijs bij Olivier Messiaen. Sommige vroege orkestwerken werden uitgevoerd in Griekenland, maar kregen weinig aandacht. Zin eerste succes oogstte hij met ‘Antigone’ dat in 1959 in première ging in de Londense Covent Garden.

Politiek activisme

In 1960 keerde hij terug naar Griekenland om zich aan de Griekse culturele en artistieke wortels te herbronnen. Maar ook politiek zat hij niet stil. Van 1963 tot 1967 was Theodorakis lid van Verenigd Democratisch Links (Eniéa Dimokratikí Aristerá, EDA). Dit was de enige partij aan de uiterste linkerzijde van het politieke spectrum die was toegelaten in het land. Na de moord op zijn goede vriend, parlementslid Grigoris Lambrakis, door rechtse terroristen in mei 1963 werd Theodorakis voorzitter van de nieuw opgerichte beweging Democratische Jeugd Lambrakis (Dimokratikí Neoléa Lambráki, DNL). Deze militante organisatie speelde de volgende jaren een belangrijke rol in de Griekse politiek.

Het was in dezelfde periode dat Theodorakis ook internationaal hoge toppen scheerde. Nadat hij in 1965 de muziek voor de film Zorba the Greek had gecomponeerd werd hij wereldwijd razend populair. Maar mooie liedjes duren nooit lang. Na de staatsgreep van de kolonels op 21 april 1967 en de daarop volgende staat van beleg dook Theodorakis onder. Zijn muziek werd verboden in Griekenland. Hij belandde meerdere keren achter de tralies. Zijn internationale reputatie resulteerde uiteindelijk in zijn vrijlating en verbanning naar Frankrijk. Hij woonde er tot 1974 — toen de militaire junta werd omvergeworpen — en liet in die periode voor het eerst een dissonant geluid horen door een pleidooi ten gunste van Konstantinos Karamanlis, een belangrijke conservatieve politicus, met het nu beroemde gezegde ‘Karamanlis of de tanks’.

Parlementslid

Na zijn terugkeer probeerde Theodorakis de linkse krachten in Griekenland te verenigen. In 1981 trad hij toe tot het parlement als lid van de aan Moskou trouwe Communistische Partij (Kommounistiko Komma Elladas, KKE). Teleurgesteld door het dogmatische stalinistische karakter van deze partij legde hij echter in 1986 zijn mandaat neer. Zijn daaropvolgende samenwerking met de toenmalige socialistische regeringspartij (Pasok) onder leiding van Andreas Papandreou was van korte duur. Hij raakte steeds meer gedesillusioneerd door de Griekse linkerzijde.

In 1989 nam hij opnieuw zitting in het parlement. Dit keer als kandidaat voor het conservatief-rechtse Nea Dimokratia. Deze partij was volgens hem immers de enige moderne en pro-Europese kracht in het land was. In 1990 werd hij benoemd tot minister zonder portefeuille. Hij voerde campagne voor de verzoening van de linker- en rechterkampen in Griekenland en voor de opheldering van de schandalen onder de regering van Papandreou. Twee jaar later gaf hij dit mandaat op en wijdde hij zich opnieuw aan zijn artistieke activiteit.

Ultranationalisme

Hij gooide zich nog éénmaal volop in het politieke debat. Ook toen bleek weer hoe ver hij zich intussen van zijn linkse idealen had afgekeerd. Toen in maart 2018 de Griekse minister Nikos Kotzias naar Skopje in Macedonië vloog om er te onderhandelen over het voor veel Grieken heikele statuut en vooral de naam van Macedonië, kreeg hij met tegenstand van Theodorakis te maken. Tijdens een massale protestmeeting deelde hij het podium met ultranationalisten. Voor tienduizenden Grieken opende hij, niet zonder sarcasme, de aanval tegen Kotzias met volgende woorden: ‘Mijn broeders, fascisten, nazi’s, racisten, er is maar één Macedonië en dat was en is en blijft Grieks!’ Hij noemde zichzelf zonder schroom een patriot. Niet toevallig dat zijn laatste jaren in de Vlaamse media met de Mantel der Vergetelheid werden bedekt.

De Griekse regering kondigde drie dagen van nationale rouw af voor de overledene. ‘Zijn stem is verstomd — en daarmee alle Grieken over de hele wereld’, zei de Griekse premier Kyriakos Mitsotakis. Hij voegde eraan toe: ‘We waren vergeten dat hij sterfelijk is. Maar hij laat ons zijn onsterfelijke muziek na als een kostbare erfenis.’ Ik had het niet mooier kunnen formuleren.

Konstantinos Karamanlis

De ideologische bocht van Theodorakis