De DDR-autoriteiten bevalen in 1961 de afbraak van Schloß Hohenfinow, 60 km ten noordoosten van Berlijn. Het landgoed had in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog slechts geringe schade opgelopen bij de eindstrijd tussen het Rode Leger en de Wehrmacht. Maar de Oost-Duitse communisten wilden niet langer herinnerd worden aan de beroemdste bewoner van het slot.

Rijkskanselier Theobald von Bethmann Hollweg had er op 1 januari 1921, exact 100 jaar geleden, zijn laatste adem uitgeblazen. De man gold als vertegenwoordiger van het oude Pruisen en ‘dus’ als een ‘reactionair’. Ook bij de rechterzijde van het politieke spectrum had er op zijn zachtst uitgedrukt niet veel sympathie bestaan voor de man die acht jaar lang, van 1909 tot 1917, het Reich had bestuurd. Adolf Hitler noemde het ‘een noodlot, dat ons volk zijn overlevingsstrijd moest uitvechten onder het kanselierschap van een filosoferende zwakkeling’ [1].

Franse literatuur

Theobald Bethmann Hollweg werd op 29 november 1856 in Hohenfinow in de provincie Brandenburg (Pruisen) geboren als zoon van een ‘preußischer Landrat’ [districtsbeheerder]. Ondanks het adellijke ‘von’ voelde hij zich in wezen niet verwant met de ‘Junker’. Die klasse van oerconservatieve grootgrondbezitters die had haar machtsbasis in ‘Ostelbien’, het vlakke land dat zich ten oosten van de Elbe uitstrekte tot in Oost-Pruisen.

Zijn grootvader, een liberaal-conservatieve jurist, stamde uit een bankiersfamilie in Frankfurt am Main. Zijn moeder, Isabelle de Rougemont, was een Franstalige Zwitserse. De latere rijkskanselier hield aan zijn afstamming uit het ‘westen’ liefde voor de Franse cultuur en taal over. Zelfs tijdens de Eerste Wereldoorlog las hij Franse literatuur zoals Honoré de Balzac.

Geleerdennatuur

Bethmann Hollweg werd, na een carrière als Landrat en Oberpräsident van Brandenburg, in 1909 tot rijkskanselier aangesteld. Als degelijk ambtenaar en bestuurder leek hij de geknipte figuur om de binnenlandse problemen van het Duitse Rijk aan te pakken. De keizer, die hem eigenlijk te ernstig en zelfs te ‘vooruitstrevend’ vond, overwon zijn bedenkingen omdat hij meende zelf wel de buitenlandpolitiek naar zijn hand te kunnen zetten.

De historicus Werner Frauendienst beschreef Bethmann Hollweg als ‘een contemplatieve geleerdennatuur … een innerlijk eenzame stoïcijn, die erg onder de last van een oppermachtig “Schicksal” [lot of noodlot] leed’.[2]

‘De sprong van de panter’

Het ‘Schicksal’ dat Bethmann Hollweg stond op te wachten, was de ‘Einkreisung’, de omsingeling van Duitsland door Frankrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk (VK). Die waren met elkaar verbonden in het diplomatiek-militaire netwerk van de Triple Entente. De Duitse pers noemde de nieuwe kanselier ‘englandfreundlich’. Inderdaad probeerde hij het VK uit de Triple Entente los te weken.

Het grote struikelblok voor toenadering tussen beide landen was het ‘Flottenbauprogramm’ waarmee admiraal Alfred von Tirpitz de Britse zeemacht wilde bijbenen. Voor een land dat ‘Brittania rule the waves’ als patriottisch gezang koestert, vormde die Duitse wereldmachtsambitie een rode lijn. Bethmann Hollweg moest optornen tegen het conservatief-nationalistische establishment dat van geen toegevingen wist.

Alfred von Kiderlen-Wächter, de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, stuurde in juli 1911 zelfs de kanoneerboot ‘Panther’ naar Agadir. Dit als tegenreactie op de bezetting van Marokko door Franse troepen (‘Der Panthersprung nach Agadir’). En om koloniale compensaties op te strijken. Er dreigde oorlog toen het VK zich pal achter Frankrijk schaarde. De keizer en de rijkskanselier schrokken daarvoor terug. Imperialistische kringen in Duitsland verweten hen lafheid, Kiderlen-Wächter bestempelde de kanselier als ‘Regenwurm’.

Berekend risico

Voor Bethmann Hollweg vormde Rusland het grootste gevaar. In de zomer van 1912 had hij bij een bezoek aan het tsarenrijk verbluft het potentieel aan middelen en mensen geregistreerd: ‘Rußland wächst und wächst’ [Rusland groeit en groeit]. In afzienbare tijd oorlog ertegen voeren leek beter dan nog een paar jaren te wachten tot de Russen hun potentieel ten volle konden inzetten.

De ‘Theorie des kalkulierten Risikos’ kwam om de hoek loeren. Kurt Riezler, vertrouweling van de kanselier, had haar ontwikkeld in zijn in 1914 onder pseudoniem verschenen boek Grundzüge der Weltpolitik der Gegenwart [‘Basiskenmerken van de wereldpolitiek heden ten dage’]. Het kwam op het risico aan tot aan de grens van oorlogsdreiging te gaan om de verstarring te doorbreken tussen de twee tot de tanden bewapende machtsblokken. Enerzijds de Triple Entente, anderzijds de Centrale Mogendheden (Duitsland en Oostenrijk-Hongarije).

‘Vodje papier’

Met haar ‘Blankoscheck’ op 6 juli 1914 aan de Oostenrijkers om de Serviërs na de moordaanslag op aartshertog Franz Ferdinand een verregaand ultimatum te stellen, speelde het Reich op deze theorie in. Ze was, zoals Volker Ullrich schreef, ‘nicht kriegswillig in dem Sinne, daß sie den großen Krieg unter allen Umständen herbeiführen wollte; wohl aber tat sie alles, um diesen Krieg unvermeidlich zu machen’.[3]

Als de oorlog dan toch zou uitbreken – het ‘ingecalculeerde risico’ -, dan moest het Reich er maar het beste van maken. Dat betekende de ‘Zweifrontenkrieg’ vermijden door met het Schlieffenplan eerst Frankrijk, Ruslands bondgenoot, op een paar weken tijd te verslaan en vervolgens de troepen aan het oostfront in te zetten. Die vlieger ging niet op.

Toen de Britten in augustus 1914 Duitsland de oorlog verklaarden omdat zijn troepen de Belgische neutraliteit hadden geschonden, stortte Bethmann Hollweg zijn hart uit bij de ambassadeur van het VK in Berlijn. Hij kon maar niet begrijpen waarom Groot-Brittannië voor een ‘Fetzen Papier’ [vodje papier] – bedoeld was de Belgische neutraliteitsverklaring – oorlog wilde voeren tegen een met haar verwante natie.

‘Een verschrikkelijk probleem’

Bethmann Hollweg bracht de Duitse oorlogsdoeleinden bijeen in zijn Septemberprogramm van september 1914. De ‘veilligstelling van het Rijk naar West en Oost’ hield in dat Frankrijk zodanig moest worden verzwakt dat het geen bedreiging meer kon vormen (o.a. door annexatie van het ijzerertsbekken van Longwy-Briey). Een tweede krachtlijn was het breken van de Russische heerschappij over zijn niet-Russische vazalvolkeren, zoals de Polen.

Maar na de nederlaag van de Duitse troepen in de Slag aan de Marne begin september 1914 – Parijs konden ze niet innemen – besefte de kanselier dat een overwinning op de lange baan moest worden geschoven. In november gaf Bethmann Hollweg ook de idee op om België te annexeren omdat dit de vijandschap met het VK zou vereeuwigen. ‘Belgien ist eine harte Nuß’, maar wat moest het Reich er dan wel mee aanvangen?

Met zijn ‘Flamenpolitik’ – onder meer de vernederlandsing van de Gentse universiteit – kwam de Duitse gouverneur Moritz von Bissing, geïnspireerd door zijn adviseur Pius Dirr [4], tegemoet aan eisen van de Vlaamse beweging. Een duurzame oplossing voor België – ‘een verschrikkelijk probleem’, aldus Bethmann Hollweg – was daarmee nog niet in zicht.

Dan toch een Vredesaanbod

Naarmate de oorlog een steeds hogere bloedtol vergde, bezon de kanselier zich over de vraag hoe er vrede kon worden gesloten. Op 12 december 1916 liet hij een vredesaanbod overmaken aan de geallieerden. Die wezen het op 30 december van de hand als ‘propagandamanoeuvre’. Volgens Riezler was het de kanselier wel menens met het doen van toegevingen aan de westerse mogendheden. Hij had het sluiten van een vredesakkoord willen doordrukken tegen de zin in van Paul von Hindenburg en Erich Ludendorff van de Oberste Heeresleitung (OHL), het opperbevel van de landmacht.

Zo kwam Bethmann Hollweg onder vuur van de conservatief-nationalistische krachten. Hij wilde niet meegaan met hun plannen voor een ‘Annexationsfriede’ [vrede enkel indien Duitsland de nodige annexaties kon opstrijken]. En hij stribbelde ook vergeefs tegen als het ging om het doorvoeren van de onbeperkte duikbootoorlog, omdat dit Amerika de oorlog zou binnentrekken.

Ze noemden hem daarom een ‘Flaumacher’, iemand die niet krachtdadig genoeg optrad. Dat verklaart ook de minachtende karakterisering van Bethmann Hollweg als ‘eines philosophierenden Schwächlings’ in het aangehaalde citaat van Hitler.

Tegenstellingen

De kanselier probeerde ook de sociaaldemocraten (SPD) gunstig te stemmen. Ze hadden op 4 augustus 1914 de oorlogskredieten mee goedgekeurd. De regering had hen ervan kunnen overtuigen dat het om een verdedigingsoorlog ging tegen het tsarenrijk dat voor hen symbool stond voor achterlijkheid en onderdrukking. Als ‘beloning’ mochten hun kranten in de kazernes verdeeld worden en ambtenaren toetreden tot de partij.

De SPD zelf zou uit onenigheid over steun aan de oorlog uiteenvallen in een MSPD en een USPD (de M voor ‘Mehrheits-‘ en de U ‘Unabhängige’). Uit delen van de USPD zou later de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) groeien. Zowel sociaaldemocraten als conservatieven bleven wantrouwig tegenover de kanselier. Voor de eerstgenoemden maakte hij niet genoeg werk van democratische hervormingen van het Reich. En voor de laatstgenoemden dreigde hij op dat vlak dan weer te ver te gaan. De ‘Politik der Diagonale’ waarmee de kanselier de tegenstellingen probeerde te overbruggen sloeg niet aan.

Gedwarsboomd

De conservatieve kringen in Duitsland, die zijn vredesnota sowieso niet konden smaken, vreesden de ondermijning van hun macht. Stafchef Ludendorff dreigde met ontslag als de keizer de kanselier zou blijven steunen. Om de monarch de pijnlijke keuze te besparen nam Bethmann Hollweg zelf ontslag op 13 juli 1917. De kanselier was op alle fronten gedwarsboomd. De vrede bleef vooralsnog uit net zoals de democratisering van het politieke systeem.

Bethmann Hollweg trok zich terug op zijn landgoed in Hohenfinow. In zijn memoires Betrachtungen zum Weltkriege (1919) verzuchtte hij: ‘We hebben schuld op ons geladen, maar alleen de gemeenschappelijke schuld van alle partijen heeft tot de wereldcatastofe geleid’.

Noten

[1] Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, Herausgegeben von Christian Hartmann u.a., Im Auftrag des Instituts für Zeitgeschichte, München-Berlin, 2016, p. 1097.
[2] Geciteerd bij Wilhelm von Sternburg (Hrsg.), Die deutschen Kanzler. Von Bismarck bis Merkel, Aufbau, Berlin, 2007², p. 115.
[3] Volker Ullrich, Die nervöse Großmacht 1871-1918. Aufstieg und Untergang des deutschen Kaiserreichs, Fisher, Frankfurt/M, 2007, p. 255.
[4] Auteur van Belgien als französische Ostmark: Zur Vorgeschichte des Krieges (Berlin, 1917).

Kurt Riezler

De dagboeken van Kurt Riezler plaatst ‘desinformatie’ in nieuw daglicht

‘België is een harde noot!’