Eerlijk gezegd, na de commotie en de massale steunbetuigingen begin dit jaar aan het Franse satirische blad Charlie Hebdo, naar aanleiding van de bloedige aanslag op hun redactielokaal, vreesde ik dat het blad wat salonfähiger zou worden. Ook al omdat de oplage sindsdien een enorme boost heeft gekend en het blad zowaar hét icoon is geworden van de vrijemeningsuiting en de persvrijheid.

Maar Charlie zou Charlie niet zijn, mochten de tekenaars berusten in deze comformistische val. En jawel, daar is het nieuwe schandaal: cartoons die de spot drijven met de verdronken vluchtelingen, en dan speciaal met de Syrische peuter Aylan Kurdi, wiens gefotografeerd lijkje de wereld rond ging en enorme vlagen van sympathie voor de vluchtelingen uitlokte.

Vals paradijs

De verontwaardigde reacties van de ex-Charlies uit de sociale media op deze cartoons bewijst juist hoezeer die World Press Photo een eigen leven is gaan leiden, de context doet verdampen, en meer sentiment dan inzicht oproept. En het is nu juist herstel van de context die door de cartoonist wordt beoogd: het hoe en waarom van heel dat vluchtelingenverhaal, de verborgen agenda’s, de achtergronden en de keerzijde. En dit uiteraard binnen het register van de karikatuur.

Laten we spotprent nr 1 eens bekijken: een dood kind, uiteraard Aylan, dat drijft nabij een oever met een groot McDonalds-publiciteitsbord: ‘Zo dicht bij het einddoel: vandaag twee kindermenu’s voor de prijs van één!’

Wie denkt dat tekenaar Laurent ‘Riss’ Sourisseau (sinds de aanslag constant levend onder politie-escorte) hier het slachtoffer –en daarmee alle slachtoffers- ridiculiseert, kijkt eigenlijk niet goed. Er wordt vooral met onszelf en onze consumptiemaatschappij gelachen, en de manier hoe de hectische Clown Crusty ons belazert waar we bij staan.

Want ja, stel nu eens dat Aylan niet verdronken was. Goed voor het jongentje. Het zou een dak boven zijn hoofd hebben gehad, naar school gegaan, en zou beslist ook kennis hebben gemaakt met de andere geneugten van onze samenleving. Het zou op een mooie dag de McDonalds binnenstappen en de ware zin van het leven ontdekt hebben, samengevat in een broodje rundsvlees met frieten, veel ketch-up en cola, een combinatie die nu door voedselspecialisten beschouwd wordt als een killer naast de sigaret. Men kan verdrinken in de Middellandse Zee, of mits enig uitstel sterven aan suikerziekte of een hartinfarct vanwege de rotzooi die we naar binnen werken. Om nog maar te zwijgen van de intellectuele bagger die ons door de media wordt opgelepeld. We worden geleefd, we proppen ons vol uit frustratie en kopen allerlei prul om er toch maar bij te horen. Welcome to heaven.

Via dit sarcastisch maar pertinent gedachte-experiment wijst tekenaar Riss er ons op dat wij ook maar slaven zijn van het systeem. En dat de vluchtelingen een Europees paradijs verwachten dat er niet is, een illusie die vooral door de mensensmokkelaars in leven wordt gehouden. En dat onze waan van de dag ronduit hilarische toestanden oplevert, voor iemand die de tijd neemt om even aan de zijlijn te gaan staan. Welk medium zou dit beter kunnen weergeven dan de spotprent? Hoe kan men met de wereldwijde mediatieke porno rond het aangespoelde kinderlijkje anders omgaan, dan via de parodie en de satirische ontluistering?

Het vluchtelingenthema is behalve een tragedie ook een hype, een politiek gerecupereerd massatafereel, een ten dode uitgemolken media-evenement, waardoor het zich als een groteske grap laat lezen. Stel u bijvoorbeeld voor – en nu doe ik Riss een hint cadeau – terwijl massa’s mensen het gevaarlijke nabije Oosten ontvluchten, trekt een bus Mexicaanse toeristen op uitstap naar de Egyptische woestijn, om daar per vergissing als terrorist neer gekogeld te worden. Tragisch, maar geef toe, eigenlijk ook om te gieren, en alleszins een karikatuur meer dan waard.

Het intrigerende aan zo’n cartoon is, dat hij bovenstaande uitleg eigenlijk bevat, zonder hem hoeven te geven. Een goede spotprent lees je met één oogopslag. Maar enige intelligentie en leeseducatie vereist het natuurlijk wel. Humor blijft hét middel van de deconditionering: het is goed dat we op het verkeerde been worden gezet, en onze (grotendeels door de media aangereikte) perceptie in vraag stellen. Die correctie was ook nodig, in het licht van de Merkeliaanse hypocrisie en de morele zelfbevrediging die om zich heen sloeg bij de tv-beelden, zie ook de avondvullende vluchtelingenshow van onze eigen VRT.

‘Gott mit uns’

De tweede prent dan: een verwijzing naar Jezus die op het water loopt, en moslims die verdrinken,- ‘het ultieme bewijs dat Europa Christelijk is’. Iemand die daar de zelfrelativerende humor niet van inziet, verdenk ik toch van kwade trouw en niet-willen-zien.

Hier wordt immers niet eens met de islam gespot, zoals de Mohammed-cartoons het deden, of met de vluchtelingen. Er wordt integendeel de draak gestoken met het Hongaarse regime, het waardendiscours van conservatief-rechts en de ‘Gott mit uns’-retoriek van KVHV en aanverwanten, de Wouter Jambons die een soort ancien régime propageren waarin een goddelijke orde de sociale ongelijkheid rechtvaardigt, en, jawel, de genetische verwantschap tussen dit soort Tea-Party-christendom en de islamtheocratie zelf.

Allemaal gênant en ongemakkelijk, venijnig prikkend naar links en naar rechts: een satirisch blad mag geen vrienden hebben, en Charlie Hebdo doet alle moeite om aan deze vereiste te voldoen. Zonder dit soort spottende en zelfspottende hardcore, geen democratie die naam waardig.

In Vlaanderen is deze vitriool-achtige totaalhumor nog ver weg. Bij ons is De Zwijger (1982-1984) van Johan Anthierens snel aan de vrijwillige dakloosheid kapot gegaan: satire kan niet overleven in een klimaat zonder vrije geesten en een voldoende lezersgroep die onthechting waardeert. De linksdraaiende humor van de publieke omroep en sommige stand-up-comedians is slaapverwekkend: na Urbanus gaapt er een leegte. ’t Pallieterke overleeft alleen omdat het naar links stampt maar zich in de rechtse nestwarmte koestert. Net genoeg om uit de kosten te komen, maar liefhebbers van echte provocatieve humor, bedreven door groot talent, blijven hier op hun honger zitten.

Tot zover is Charlie Hebdo niet alleen een icoon maar ook een levensnoodzakelijke remedie tegen de politiek-correcte waan van de dag.

Johan Sanctorum is filosoof, publicist, blogger en Doorbraak-columnist.

Laurent 'Riss' Sourisseau

Twee kindermenu’s voor de prijs van 1!