Twintig jaar geleden werd het Phenix-project – de meest ambitieuze poging ooit om het knarsende Belgische gerechtsapparaat te digitaliseren – met veel poeha aangekondigd. Minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) moest nu erkennen dat Phenix vorig jaar in alle stilte begraven werd. Dit is géén verhaal van technisch onvermogen, wel een zoveelste bewijs van een jarenlang gebrek aan politieke moed en vooruitziendheid. En een pijnlijke illustratie van de politieke weeffouten die een efficiënt beleid in dit land stilaan zo goed als onmogelijk maken.

Goudhaantje Verwilghen

Het was toenmalig minister van Justitie Marc Verwilghen (Open Vld) die in 2001 het licht op groen zette voor het zogenaamde Phenix-project, het meest ambitieuze plan ooit om onze Belgische justitie te informatiseren. De gewezen, ooit razend populaire, Open Vld-politicus is intussen al jarenlang uit de schijnwerpers verdwenen, Phenix daarentegen blijft wél de krantenkoppen halen. Technologiewebsite Techpulse.be bekroonde het project zes jaar geleden nog met een eerste plaats in de ranking ‘De Opmerkelijkste IT-flops van de eeuw’ en bestempelde het in één adem als ‘de moeder van alle Belgische IT-mislukkingen’.

En zie, eerder deze week raakte dankzij een parlementaire vraag van Kamerlid – én juriste – Kristien Van Vaerenbergh (N-VA) bekend dat de Belgische staat een punt zet achter de rechtszaak tegen Unisys. Dit Amerikaanse technologiebedrijf kreeg in 2001 de uitvoering van het Phenix-project toevertrouwd. Ook de schadeclaim van diezelfde Belgische staat, ter waarde van 28 miljoen euro, vervalt nu dus. Tegelijk laat ook Unisys een aantal claims tegenover ons land vallen. ‘Het uitgangspunt van Phenix was bijzonder ambitieus’, klinkt het bij Kristien Van Vaerenbergh.

Regelgeving says no

‘Op termijn beoogde het project de volledige digitalisering van justitie, waardoor het hele apparaat op termijn quasi papierloos en uiteraard ook een heel stuk efficiënter zou worden. Maar dit is dus uitgelopen op een complete mislukking. Tot vandaag zijn er nog rechtbanken waar het faxapparaat goede diensten blijft bewijzen, dit zegt alles. Intussen zijn een aantal rechtbanken zelfs eigen systemen gaan bedenken om om te digitaliseren. Bijvoorbeeld in Antwerpen, waar men een systeem introduceerde dat advocaten toeliet hun conclusies digitaal neer te leggen. Een succesverhaal, maar het kan uiteraard niet de bedoeling zijn dat elke rechtbank een eigen technologie gaat ontwikkelen.’

‘Toen de orde van Vlaamse balies dat Antwerpse systeem overnam en dit vervolgens via een eigen portaal betalend maakt – met de steun van minister Koen Geens – ging de Raad van State op de rem staan. Ik zal niet zeggen dat er vandaag geen kleine stappen voorwaarts worden gezet, maar het gaat allemaal ontzettend traag en het beeld is ook heel versnipperd. Zeker in deze sector is alles heel strikt gereglementeerd en bij wet bepaald, en dat krijg je niet zomaar gekeerd. Nog een voorbeeld: advocaten kunnen een strafdossier sinds kort dan wel digitaal opvragen, ze betalen voor zo’n digitale kopie net evenveel als voor een afschrift op papier. Uiteraard is het voor die advocaat dan veel praktischer om het hele dossier nog volledig door de griffie te laten afdrukken. Net door die strikte regelgeving neem je dus ook belangrijke triggers om te digitaliseren – en dus ook werk en tijd te besparen – weg.’

Fikse schadevergoeding

Via haar parlementaire vraag, waarop huidig minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) onlangs antwoordde, kon Van Vaerenbergh ook achterhalen dat de Belgische staat tussen 2001 en 2004 al 9,3 miljoen euro had betaald aan Unisys. Het volledige contract was ruim 12 miljoen euro waard. In 2007, nog eens drie jaar later dus, besliste toenmalig minister van Justitie Laurette Onkelinx (PS) om de overeenkomst op te blazen, waarna Unisys de Belgische staat prompt voor de rechter daagde.

België diende daarop zelf een schadeclaim van 28 miljoen euro in tegen Unisys, waarna het plots heel stil werd in die rechtszaak. ‘Ik heb daarover achtereenvolgens de vorige ministers van Justitie Stefaan De Clerck (CD&V) en Annemie Turtelboom (Open Vld) ondervraagd. Daaruit bleek dat er in 2013 zelfs nog geen conclusies waren uitgewisseld tussen beide partijen. En nu geeft minister van Quickenborne dus aan dat beide partijen in onderlinge overeenstemming afstand gedaan hebben van hun vordering.’ Dit gebeurde al in april 2020, maar Van Quickenborne ‘vergat’ blijkbaar hierover te communiceren. Moraal van het verhaal: er zijn opnieuw flink wat jaren verloren gegaan voor de broodnodige digitalisering van justitie, en ofwel de Belgische staat ofwel Unisys lopen een fikse schadevergoeding mis. Bovendien hoest de Belgische belastingbetaler ook nog eens 298 000 euro erelonen op die de voorbije jaren uitbetaald moesten worden aan de advocaat van de Belgische staat.

Kritische rapporten

Nu kan het uiteraard verbazing wekken dat onze overheid – die toch niet bepaald goed bij kas zit – zo vlotjes afstand doet van een schadevergoeding die in de tientallen miljoenen euro’s kon lopen. Tenzij die overheid uiteraard heel goed besefte dat ze in deze zaak zelf ook geblunderd had, en dat het risico dus niet bepaald denkbeeldig was dat ze zelf veroordeeld zou worden tot het betalen van een schadevergoeding.

Enkele behoorlijk kritische rapporten van het Rekenhof rond de digitalisering van de Belgische overheidsdiensten in het algemeen wijzen alvast in die richting. Zo klonk het al in 2009: ‘Om methodes van e-government te kunnen gebruiken in het overheidsbeheer, is het absoluut noodzakelijk te kunnen beschikken over adequaat informaticapersoneel. (…) De voorzitter van het directiecomité van Fedict preciseert in zijn antwoord dat de opvolging van de ICT-activiteiten waarin de bovenvermelde omzendbrief voorzag, werd stopgezet op vraag van de voorzitters van de federale overheidsdiensten. Hij is van oordeel dat een centrale sturing in het kader van een federaal ICT-plan onverenigbaar is met de autonomie van de verschillende FOD’s. Volgens het Rekenhof komt de autonomie van de FOD’s niet in het gedrang door te zoeken naar de beste manier om aan de behoeften te voldoen (…).’

Vrij vertaald: een aantal federale overheidsdiensten zagen het niet zitten een deel van hun bevoegdheden af te staan aan mensen die wél kaas hadden gegeten van informatisering. In een later rapport heet het dat ‘de Staat voldoende aandacht moet besteden aan zijn eigen IT-personeel om zijn informaticaprojecten tot een goed einde te brengen en in de hand te houden. Dat blijkt uit het mislukken van het Phenix-project bij Justitie of van het Stimer-project bij de FOD Financiën.’ Bovendien, zo signaleert datzelfde Rekenhof ook nog, ‘werden de prestaties van de verantwoordelijken die het IT-personeel moeten aanwerven nog nooit geëvalueerd sinds de Copernicushervorming.’ Kortom, een behoorlijk vernietigend oordeel.

Weeffouten in politiek systeem

Marc Lambotte was van 2005 tot 2014 country manager van het Amerikaanse Unisys in ons land. Hij maakte het conflict met de Belgische overheid dus vanop de eerste rij mee en legt de vinger op een pijnlijke wonde. ‘Als je een digitaliseringsproject van een dergelijke omvang wil aanvatten, dan is dit geen puur technisch verhaal. Minstens even belangrijk is het hele veranderingstraject binnen bestaande organisaties dat hiermee hand in hand gaat. Organisaties die dit intern niet goed voorbereiden en beheren, lopen vroeg of laat vast. Er moet vooraf dus een duidelijke consensus zijn over wat er nu precies gedigitaliseerd moet worden, en hoe dit dan best wordt aangepakt. Als nu blijkt dat rechbank A op heel andere wijze werkt dan rechtbank B en er dus geen eenvormigheid zit in de interne processen, dan kom je er natuurlijk nooit uit. Ik heb dat in die periode overigens ook laten weten aan de toenmalige bevoegde minister Onckelinx.’

Klinkt heel logisch, maar was en is het dan niet net de taak van de topmanagers binnen de FOD Justitie om die eenvormige werking door te drukken en desnoods ook op te leggen aan het personeel? Of, in het allerslechtste geval, van de minister van Justitie zelf? ‘Dat klopt absoluut, maar ik had toen het gevoel dat de minister er vooral op uit was om de ernstige tekortkomingen binnen haar eigen departement af te dekken’, geeft Lambotte aan. ‘Dat bestond uit heel wat verschillende eilandjes, en die verkozen niet zelden door te werken zoals ze dat al decennialang gewoon waren. Nu bots je in de privésector uiteraard net zo goed op dit soort weerstand tegen ingrijpende veranderingen, maar laat het nu net de taak van het management zijn om zo’n probleem aan te pakken. CEO’s die dat niet kunnen, moeten op termijn uitkijken naar een andere baan.’

‘In een politiek context spelen er natuurlijk ook heel wat andere machtsverhoudingen mee: heeft de minister écht meer macht dan de top van de administratie? En heeft hij of zijn voldoende politieke moed om daaraan eventueel de vingers te verbranden, zonder er later misschien ook politiek de vruchten van te plukken? Dit is en blijft wat mij betreft een van de grote weeffouten in ons politiek systeem. En, heel eerlijk: ik heb er totaal geen zicht op of justitie vandaag wél klaar is om te digitaliseren. Ik zou bedrijven die vandaag aangezocht worden om hun expertise daarvoor ter beschikking te stellen dan ook aanraden om dit eerst heel grondig te onderzoeken.’

Laurette Onckelinx

Mislukte digitalisering van justitie legt nogmaals de vinger op de Belgische wonde