Een van de weinige historische wetmatigheden is dat de geschiedenis zich voortdurend, op een of andere manier, herhaalt. Dat komt onder meer doordat we haar lessen bijna systematisch in de wind slaan.

Denk bijvoorbeeld aan de ‘wet van onbedoelde gevolgen’. Onze acties hebben inderdaad steevast onbedoelde of zelfs onvoorziene gevolgen. Meer nog: vaak monden ze uit in het omgekeerde van wat we beoogden. Ik wees er hier eerder al op dat niemand minder dan Winston Churchill daar ooit een mooie frase voor bedacht: het principe van de boemerang.

Boemerang

De geschiedenis zit tjokvol burleske voorbeelden van Churchilliaanse boemerangs. Denk maar aan koning Louis XVI die eind de achttiende eeuw de Amerikanen te hulp schoot in hun strijd tegen de Britse kolonisator. Het kostte de Franse staat zoveel geld dat het tot een revolutie kwam en hij pijnlijk kennis maakte met het scherpe mes van dokter Guillotine.

Zijn opvolger Napoleon dacht misschien slimmer te zijn. In 1806 creëerde hij de Rijn Confederatie om het ontluikende Duitse nationalisme voor zijn kar te spannen in de strijd tegen Rusland. Finaal resultaat? Een smadelijke nederlaag tegen de Russen en de versnelde oprichting van een land dat enige decennia later het keizerrijk van zijn neef Napoleon III van de kaart veegde.

‘Wandel durch Handel’ (1)

Koddig, nietwaar. Maar niet half zo koddig als wat wij uitspoken. Gingen we immers niet landen als Rusland en China liberaliseren door er handel mee te drijven? ‘Wandel durch Handel’, noemen de Duitsers dat, ‘verandering door handel’. De wereld zou steeds platter worden en de geschiedenis ging uitdoven, als ze al niet uitgedoofd was. Viel dat even tegen. In het Westen groeide er een leger van Trumpiaanse ‘deplorables’, de verliezers van de globalisering. Rusland en vooral China gingen van hun kant prompt de niet-liberale toer op. Bovendien infiltreren ze het Westen en neigen ze ook nog eens naar (gewelddadig) imperialisme.* De geschiedenis is terug, with a vengeance.

We hadden beter moeten weten. De voornaamste conclusie en (historische) les voor de toekomst van het spraakmakende boek War Before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage (1996) van de Amerikaanse antropoloog Lawrence H. Keeley is dat handel een ‘bijzonder productieve bron van gewelddadige conflicten’ is en dat we ‘onze naaste handelspartners zeer voorzichtig moeten behandelen’. Hij kon zich de moeite besparen. U weet inmiddels immers al wat we doen met historische lessen.

Het lijkt nochtans de evidentie zelve: hoe meer handel, hoe meer kans op conflicten over handel. Bovendien kan handel ook ingezet worden in een conflict en zodoende uitmonden in een oorlog. Denk maar aan het olie-embargo uit 1941 van de Verenigde Staten tegen het imperialistische Japan (resultaat: Pearl Harbor). Keeley wijst er ook nog op dat het afbouwen van economische afhankelijkheid gevaarlijk kan zijn. Hmm, is dat nu net niet wat we dreigen te doen met Rusland? Het ‘Fit for 55’-programma waar de Europese Unie zo lyrisch over doet, wil inderdaad dit decennium nog onze afhankelijkheid van (Russische) fossiele brandstoffen meer dan halveren. Volgens sommigen was dat een van de casus belli voor Poetin.

‘Wandel durch (nicht) Handel’ (2)

Geen nood echter: we gaan het opstandige Rusland op de knieën dwingen. Daartoe voorzien we de Oekraïners, de nieuwe Engelse opstandelingen of Duitse nationalisten, van het modernste militaire materiaal. Zelf nemen we natuurlijk weer onze toevlucht tot het ‘beproefde’ ‘Wandel durch Handel’, of dit keer: ‘Wander durch nicht Handel’. De eigenzinnige Oekraïners worden echter steeds driester en dreigen nu ook de Krim aan te vallen, een gebied dat Poetin en co. inmiddels als onderdeel van Rusland beschouwen. De bedoeling is dat die kaakslag hem ten val brengt en zijn oorlogsmachine doet imploderen. Als daar maar geen boemerang van komt. Zoals: een algemene Russische mobilisatie en hernieuwde steun bij de Russische bevolking, voor wat dan ook voor Rusland een oorlog zal zijn. Of erger.

Wat de ‘Wandel durch nicht Handel’ betreft, is het opvallendste resultaat tot nog toe even averechts als het resultaat van de eerdere ‘Wandel durch Handel’. Europa worstelt met een gigantische energiecrisis en haar populatie van bijna een half miljard mensen zinkt goeddeels weg in armoede en andere economische miserie, terwijl de (zware) recessie nog moet beginnen (of nog maar net begonnen is). Het leger deplorables dreigt de komende jaren dan ook verder aan te zwellen (tot een reusachtige boemerang?). Bovendien gaan er deze winter naar verwachting meer dan 100,000 Europeanen vervroegd aan hun einde komen. Anderzijds zijn de Russische inkomsten uit fossiele brandstoffen gestegen dankzij hogere prijzen.

Voor wie zich mocht afvragen of het sop wel de kolen waard is en of het niet anders en ietwat subtieler kan (met wat minder Churchilliaanse boemerangs) heeft hoofdredacteur Karel Verhoeven van De Standaard een even eenvoudig als oorlogszuchtig antwoord: ‘Wie de strijd wil aangaan, moet dapper durven zijn.’ Een beetje zoals, destijds, Louis XVI, veronderstel ik.

Pakket nummer negen

De Europese Unie gaat in elk geval dapper op haar elan verder. Na het olie-embargo dat net is ingegaan, worden haar lijdzame onderdanen straks, in februari 2023, ook nog eens getrakteerd op een dieselembargo, al is diesel nu al zeer schaars. Het resultaat laat zich raden: ook deze nieuwe stok gaat zich ontpoppen tot een pijnlijke boemerang.

De energiecrisis in Europa gaat nog wat erger worden (vergeet niet: we moeten ook aan voldoende gas raken) en Rusland zal wellicht nauwelijks minder miljarden verdienen aan de verkoop van haar fossiele brandstoffen. Aangezien ze er nooit genoeg van krijgt, pakt mevrouw von der Leyen straks bovendien ook nog eens, parmantig en mediageniek als altijd, uit met een negende pakket sancties. Ik kijk er alvast naar uit. U toch ook?

* EU-correspondente en -apologeet Caroline de Gruyter is niet onder de indruk. In een recent opiniestuk beweert ze koppig dat het idee valabel blijft dat je door handel te drijven mensen over de hele wereld welvarender maakt en met elkaar verbindt. Bovendien verminder je zo de kans op conflict en oorlog. Van het boek War Before Civilization heeft ze duidelijk nog nooit gehoord. Daarbij verwijst ze natuurlijk naar het voorbeeld van haar geliefde Europese Unie, of wat had je gedacht. Instellingen kunnen inderdaad verhinderen dat handelsconflicten uitmonden in oorlogen. Het feit dat de opgang van de EU gepaard is gegaan met vrede op haar grondgebied, betekent echter niet dat ze de oorzaak van die vrede is. Correlatie (in de tijd) is geen bewijs van causaliteit.

Lawrence H. Keeley

Oekraïne en Churchills boemerang: we leren het nooit