Sinds 2010 is de rechts-liberale VVD Nederlands grootste partij met Mark Rutte als premier. Sommigen vragen zich af of trouwe kiezers waar voor hun stem kregen. Verkiezingsstandpunten leken inwisselbaar, zolang Rutte maar premier bleef. Wat blijft over als hij afzwaait?

Aantrekkelijk voor rechts-liberalen en conservatieven

Kiezers en (voormalige) leden die zich niet meer in de partij herkennen, hoor je zeggen dat ze ‘het geluid van Wiegel en Bolkestein missen’. Hans Wiegel leidde de partij van 1971 tot 1982, Frits Bolkestein van 1990 tot 1998. Deze twee partijleiders pleitten op economisch terrein voor een vrije markt en een kleine overheid, terwijl ze ook cultureel een conservatieve uitstraling hadden. Onder hun leiding was de VVD aantrekkelijk voor rechts-liberalen én conservatieven. Sinds het vertrek van Bolkestein lijkt het conservatieve element verdwenen.

Wiegel bleef populair in de media. Pas in 2006 sloot hij een mogelijke politieke terugkeer definitief uit. In de tussentijd was zijn aanzien binnen de partij gedaald. Meer dan eens had de partijleiding het gevoel dat Wiegel hun voor de voeten liep. Bolkestein gaf regelmatig zijn mening, maar hield zich aan de regel ‘weg is weg’. Tijdens de machtsstrijd tussen Rutte en Rita Verdonk zag hij, beter dan Wiegel, in dat Verdonk weliswaar rechts was, maar niet dienstbaar aan een partij. Wrang genoeg zou de VVD zich ondergeschikt maken aan Rutte.

Erfenis

Historicus Geerten Waling, columnist bij het weekblad Elsevier, komt eerder rechts over dan links. In de editie van 5 februari sprak hij van ‘de bedenkelijke erfenis van Bolkestein’. Hij had drie kritiekpunten. Bolkestein benoemde problemen, maar loste die niet op. Direct na de regeringsonderhandelingen voor Paars II (1998-2002) kondigde hij zijn vertrek uit de politiek aan. Wie vanwege hem VVD stemde, stond met lege handen. Daarna begon voor de partij een ‘zwabberkoers’ die resulteerde in de ‘opzichtig visieloze antipolitiek’ van Rutte.

Bij het eerste punt is het lastig om Waling gelijk of ongelijk te geven. Nederland is een coalitieland, alle regeringspartijen doen water bij de wijn. Het tweede punt is vaker geopperd en er is weinig tegen in te brengen. Dan blijft het derde punt.

Verliet Bolkestein de partij?

De conservatief ogende rechts-liberaal Bolkestein werd opgevolgd door Hans Dijkstal, een uitgesproken links-liberaal. Eind jaren negentig bestond rechts van de VVD geen partij. De extreemrechtse Centrum Democraten verdwenen in 1998 uit de Kamer. Wilde de VVD in 2002 de premier leveren, moesten kiezers van het midden binnengehaald worden. Dijkstal leek een strategische keuze.

Het liep anders. In 2002 trokken het christendemocratische CDA, aangevoerd door Jan Peter Balkenende (2002-2010 premier), en de LPF van wijlen Pim Fortuyn naar de kiezer met een verhaal dat niet enkel ondernemers aansprak, maar ook (behoudende) kiezers die normen en waarden misten; samenhang in de samenleving.

Of de partij Bolkestein?

In 1999 publiceerden Max van Weezel en Leonard Ornstein het boek Frits Bolkestein. Portret van een liberale vrijbuiter. Voor dit boek volgden zij Bolkestein en spraken zij mensen die hem kenden.

Als lijsttrekker bezorgde hij zijn partij verkiezingswinst in 1994 en 1998 (met 38 Kamerzetels was dat het hoogste aantal tot dan). Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 1995 werd de VVD zelfs grootste. Desondanks bestond onvrede binnen de VVD. De kritiek kwam doorgaans van de linkervleugel. Sociaal-liberalen herkenden zich niet in hem, vonden hem te conservatief. In hun ogen was de tegenstelling tussen links en rechts iets van de jaren zeventig. Inmiddels maakten kiezers zich meer druk om gezondheidszorg, onderwijs en pensioenen.

In het boek leggen de auteurs hun bevindingen meer dan eens voor aan Bolkestein, die daarop reageert. Zelfs als hij het niet langs andere weg meekreeg, dan had hij zo ontdekt dat in het parlementaire jaar 1997-1998 een groot deel van het partijkader naar het midden wilde. In dat geval voorkwam zelf opstappen een scenario als dat van de Britse premier Margaret Thatcher. Die werd in 1990 als premier weggestuurd door haar eigen partij. Het jaar waarin hij fractievoorzitter werd.

Sybrand Buma en het CDA

Het christendemocratische CDA voer vanaf 2001 een rechts-conservatieve koers. De verkiezingsuitslag van november 2006 dwong tot een coalitie met de sociaaldemocratische PvdA (Balkenende IV, 2007-2010). Na de verkiezingsnederlaag van 2010 nam Balkenende de verantwoordelijkheid en legde het partijleiderschap neer. De tweede man, Maxime Verhagen, werd interim-leider en loodste het CDA in een minderheidscoalitie met de VVD, gedoogd door de PVV van Geert Wilders (Rutte I, 2010-2012).

De linkervleugel maakte bezwaar tegen de PVV. Critici zagen hun gelijk bevestigd toen Wilders april 2012 zijn steun introk. Toch kozen de leden, al in de eerste ronde, de conservatieve Sybrand van Haersma Buma als lijsttrekker.

Als dertien partijen de Tweede Kamer halen, is derde worden met negentien Kamerzetels (dit is een winst van zes) kwantitatief een goede uitslag. Het CDA-kader rekende echter op het premierschap. Het leiderschap van Buma werd ter discussie gesteld. In 2019 verliet Buma de Kamer om burgemeester van Leeuwarden te worden.

In een afscheidsinterview aan De Telegraaf constateerde Buma dat veel CDA-leden denken dat de geschiedenis van de partij in 1980 begint. Dit is het jaar waarin drie confessionele partijen fuseerden en Dries van Agt CDA-premier was. De Nederlandse christendemocratie begon echter in 1879, met de oprichting van de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). De afgelopen veertig jaar leverde het CDA veel premiers, in de totale 140 jaar hadden christendemocraten ook vaak oppositie gevoerd. Veel partijgenoten zagen over het hoofd dat tegenwoordig kiezers per verkiezing overtuigd moeten worden.

Bij de verkiezingen van 2021 behaalde het CDA met 15 zetels zijn slechtste resultaat ooit. Peilingen voorspellen een nieuw dieptepunt bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart. Wie over twintig jaar dit aan Buma wil toeschrijven, moet zich eerst verdiepen in de partijgeschiedenis van het CDA.

Verhofstadt

De VVD schermt minder met buitenlandse zusterpartijen dan CDA of PvdA. De partij is overwegend binnenlands gericht. Maar Guy Verhofstadt publiceerde in 1997 zijn geschrift De Belgische ziekte, waarmee hij de partijkoers verschoof van rechts-liberaal richting links-liberaal. Tijdens paars-groen (1999-2003) wilde de VLD de christendemocraten vervangen als middenpartij. Democratische kiezers zouden niet overstappen naar het Vlaams Blok, dus in het midden lag de verkiezingswinst. Van Weezel en Ornstein beschreven VVD-leden die er ook zo over dachten.

Voor kiezers was het vertrek van Bolkestein overzichtelijker dan het aanblijven van de voormalige ‘baby-Thatcher’. Bij de verkiezingen van 2002 werd CDA eerste en LPF tweede. In Vlaanderen en België duurde het langer voor N-VA groter werd dan de liberalen.

Historisch onderzoek

Bolkestein gaf nooit een officiële reden voor zijn vertrek. Dat lijkt een liberale gewoonte. Hans-Dietrich Genscher, twintig jaar de onbetwiste leider van de Duitse FDP, verklaarde zelfs in zijn memoires niet waarom hij in 1992 aftrad als minister van Buitenlandse Zaken. Verkiezingen waren pas in 1994. Een verschil: hij bleef tot 1998 parlementslid. Het blijft wachten tot historici, na studie van primaire bronnen, uitsluitsel geven.

Leonard Ornstein

Frits Bolkestein: de laatste rechts-liberaal van VVD?