Op 3 april 1975 wordt Aleksej Mozgovoj geboren in het dorpje Nizjnjaja Doevanka in de Oekraïense Sovjetrepubliek (tegenwoordig door Oekraïne gecontroleerde deel van de oblast Loegansk). In zijn jeugd maakt hij deel uit van het ‘Svatoje Kozakkenkoor’.

Tijdens het uitbreken van de pro-Russische protesten in Oost-Oekraïne werkt hij als kok in Sint-Petersburg. Zodra het conflict vaste vormen aanneemt, keert hij terug naar zijn geboortestreek. Daar sluit hij zich aan bij de ‘landweer van Loegansk’. Na een ruzie met de militaire bevelhebbers van de niet-erkende Volksrepubliek vertrekt Mozgovoj met een aantal medestrijders naar het stadje Altsjevsk. Tegen augustus 2014 groeit de groep onder zijn leiding uit tot de brigade ‘Prizrak’ (spook) met meer dan 1800 strijders. Na enige tussenstops wordt het hoofdkwartier ingericht in het voormalige kantoor van de Oekraïense geheime dienst.

Een autonoom spook aan het front

Mozgovoj zoekt wegens een meningsverschil met Igor Plotnitski, omstreden leider van de Volksrepubliek Loegansk, toenadering tot Igor Strelkov, minister van Defensie van de naburige eveneens niet-erkende republiek Donetsk. De minister neemt ‘Prizrak’ onder zijn hoede. De brigade telt niet alleen kozakken en andere inwoners uit de Volksrepublieken. Ook vrijwilligers uit Rusland, Bulgarije en westerse landen zouden zich bij de brigade aangesloten hebben. Nadat Strelkov naar Rusland vertrekt, ageert de brigade autonoom. Mozgovoj drijft de situatie op de spits. Hij noemt de bestuurders in Loegansk en Donetsk ‘verraders’. Desondanks neemt de kozakkeneenheid begin 2015 deel aan de slag om Debaltsevo. Die wordt door de separatisten gewonnen. Door Mozgovojs voortdurende weigering zich aan te sluiten bij de formele strijdkrachten van Loegansk krijgt de brigade te kampen met bevoorradingsproblemen. Het aantal soldaten loopt van 3.000 terug tot enkele honderden.

Derde kracht onder de separatisten

Mozgovoj en twee van zijn medestrijders, Andrej Kozlov en Anna Sameljoek, besluiten politiek actief te worden. Met ondersteuning van medewerkers van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) sturen ze eind april 2015 een aanvraag naar Kiev om de partij ‘Narodnoye vozrozjdenije’ (Wedergeboorte van het Volk) te laten registreren. De aanvraag wordt naar Kiev gezonden in plaats van naar Loegansk. Het Oekraïense ministerie van Justitie zou de aanvraag hebben geaccepteerd. Hierdoor is ‘Narodnoje Vozrozjdenije’ de eerste en enige door Oekraïne geregistreerde politieke organisatie die haar oorsprong in een van de rebellengebieden heeft.

Daardoor zien zowel de Oekraïners als de Russen Mozgovoj als derde separatistische kracht, naast de besturen in Donetsk en Loegansk. Vooral ook omdat hij een groot voorstander is van de plannen voor confederatie van de beide republieken onder de naam ‘Novorossija’ (Nieuw-Rusland). Hackers lekten in 2020 een uitgebreide Messenger-correspondentie tussen Mozgovoj en een zekere ‘djeva’ (maagd). Bij het lezen van de berichten lijkt het erop dat ‘djeva’ in werkelijkheid een team van de FSB, dan wel de SBOe is. Dat probeert de handelingen van de ‘Prizrak’-leider in de gewenste richting te sturen.

Een waar volkstribunaal

Ondanks zijn banden met de OVSE houdt Aleksej Mozgovoj er een zeer eigen interpretatie van gerechtigheid op na. Zo vindt op 25 oktober 2014 in Altsjevsk het ‘Volkstribunaal van Novorossija’ onder zijn voorzitterschap plaats. Er worden twee mannen berecht wegens verkrachting van twee minderjarige meisjes. Driehonderd inwoners van het stadje kunnen door hun hand op te steken stemmen over het oordeel. Een van de mannen krijgt de kogel. De ander wordt naar het front gestuurd. Tijdens deze bijeenkomst verklaart Mozgovoj: ‘Laat de juridische gemeenschap maar verklaren dat dit een onvolmaakte vorm van rechtspraak is. Het is de perfecte vorm van volksmacht! Vandaag heeft u de kans om u te bewijzen als een echte volkssamenleving met een actieve positie en recht van spreken.’

Eveneens zegt de leider van het ‘volkstribunaal’ dat dienstdoende patrouilles speciaal bevel zullen krijgen alle meisjes die zich in cafés bevinden, te arresteren. Als reden voor dit bevel geeft hij aan dat de vrouw een ‘behoedster van de haard is en een moeder moet zijn’. ‘En wat voor soort moeders worden ze na cafébezoek?’ Later schrijft Mozgovoj dat hij met zijn woorden over het arresteren van meisjes voor cafébezoek geen bevel uitdeelde, maar de aanwezigen aan het denken wilde zetten over zeden en moraal.

Antifascistisch forum

Wederom met ondersteuning van de OVSE vindt ondanks een verbod van het bestuur in Loegansk op 8 mei 2015 een ‘internationaal antifascistisch forum’ plaats in Altsjevsk. Ongeveer 100 gasten uit Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Italië, Spanje, Griekenland en het Verenigd Koninkrijk bezoeken het forum. Aleksej Mozgovoj opent de internationale bijeenkomst. Hij houdt een welkomstrede waarmee hij zich wederom de woede van Plotnitski op de hals haalt. De volgende dag weigeren de autoriteiten het bataljon ‘Prizrak’ toestemming te geven om ter ere van de Dag van de Overwinning op nazi-Duitsland door Altsjevsk te marcheren. Volgens Mozgovoj dreigt Plotnitski hem te laten vermoorden indien hij de gedenkmars toch zou houden.

Twee weken later, op zaterdag 23 mei, rijdt de ‘leider van Altsjevsk’ in een hinderlaag op de weg naar Loegansk. Een bom ontploft in de berm. Daarop wordt de kolonne bestookt met mitrailleurvuur. Aleksej Mozgovoj, woordvoerder Anna Sameljoek, een chauffeur en zes lijfwachten komen om het leven. De autoriteiten in Loegansk schrijven de aanslag toe aan een groep van Oekraïense verkenners onder de naam ‘Teni’ (schaduwen). De adviseur van de Oekraïense minister van Binnenlandse Zaken beweert op zijn beurt dat Mozgovoj is vermoord door een speciale eenheid van de Russische militaire inlichtingendienst GROe. De versie dat Igor Plotnitski als opdrachtgever en Wagner Group als uitvoerder achter de aanslag zitten, is volgens een meerderheid van de bronnen de waarschijnlijkste.

Standbeeld in diskrediet

Precies een jaar later, op 23 mei 2016, wordt in Altsjevsk een standbeeld voor Aleksej Mozgovoj onthuld. Joeri Sjevtsjenko, ex-commandant van ‘Prizrak’ en op dat moment luitenant van politie, is verantwoordelijk voor de plaatsing. Hij wordt de volgende dag op persoonlijk bevel van Igor Plotnitski ontslagen. Leonid Pasentsjik, opvolger van Plotnitski en volgens velen marionet van het Kremlin, lijkt zijn best te doen de volkslegende van de kozakkenhoofdman te breken. Begin 2020 wordt Mozgovoj veroordeeld voor een roofoverval en moord op de directeur van de mijn in het stadje Antraciet. Samen met medestrijder Aleksandr Kostin en twee anderen zou hij de directeur en zijn vrouw in mei 2014 hebben doodgeschoten. Hij zou ook een grote som geld hebben buitgemaakt. De toen 10-jarige dochter van het paar liep zware verwondingen op. Ze bleef zwaar gehandicapt.

Kostin werd aldus zes jaar later veroordeeld tot 14 jaar gevangenisstraf. Volgens hem ging het om een val die was opgezet om Mozgovoj vreedzame burgers te laten overvallen. Hij zou informatie hebben ontvangen dat Oekraïense vrijwilligers van de ‘Pravyj Sektor’ in twee jeeps het front hadden doorbroken. De veroordeling zou als doel hebben Aleksej Mozgovoj en andere commandanten van het eerste uur in diskrediet te brengen en de populariteit van de huidige leider te verhogen.

Op 30 maart 2021 onderzoekt een gemeentelijke commissie het bronzen monument voor de kozakkenleider op instortingsgevaar. Die stelt daarbij vast dat het aan renovatie toe is, maar dat de men de werkzaamheden nog voor 23 mei zal afsluiten. Tot nog toe staat het standbeeld onberoerd in het centrum van Altsjevsk.

Leonid Pasentsjik

De wind waait uit het Oosten

Kozakkenzanger en separatistenleider