Tijdens de Spaanse Burgeroorlog deed de communiste Dolores Ibárruri Gómez een wanhopige oproep aan alle met de Republikeinen sympathiserende landen: ‘Red onze kinderen, roept de Spaanse volkerenmoord een halt toe.’ Frankrijk, Engeland, Zweden en Mexico reageerden, evenals de Sovjet-Unie. Zo vonden in de jaren 1937-39 ongeveer drieduizend Spaanse kinderen van 2 tot 15 jaar als ‘Niños de Rusia’ een nieuw tehuis in Moskou en omstreken. Onder hen de 14-jarige Jesus Varela Savela. De man die in de jaren vijftig de inmiddels ter ziele gegane voetbalclub Torpedo Gorki met Baskische flair naar de hoogste regionen van de eerste Sovjetliga schoot.

Niños de Rusia

Op 25 juli 1923 wordt Jesus Varela Savela geboren in Bilbao. Over zijn kinderjaren is nauwelijks iets bekend, behalve dat hij als kind al een fervent voetballer is. De familie verhuist in de loop van de jaren twintig naar San Sebastian en in 1937 wordt Jesus een van de ‘Niños de Rusia’. Zijn ouders sturen hem samen met andere minderjarigen naar Sovjet-Rusland waar hij van de regen in de drup komt. Gedurende de Tweede Wereldoorlog worden alle ‘niños’ namelijk geëvacueerd naar Oezbekistan. Hier vergeet de Baskische tiener het beetje Russisch dat hij in de afgelopen vier jaren had geleerd. De omstandigheden zijn schrijnend, de kinderen slapen op de betonnen vloer in gebouwen zonder verwarming. Er is geen schoon leidingwater, ziektes als tbc en tyfus grijpen om zich heen.

Na de oorlog rijst de vraag waar de vluchtelingen naar toe moeten. Onderwijs is broodnodig, maar niet elk ‘Spaans’ kindertehuis beschikt over een middelbare school. Jésus Valera Savela verhuist samen met de anderen naar Moskou en bezoekt daar de landbouwschool. Voetbal blijft echter zijn grote passie. Aan het einde van de jaren veertig gaat de Bask spelen voor het reserve-, en al snel daarna voor het eerste elftal van de legendarische club Torpedo Moskou. Samen met Agustín Pagola Gómez, een andere ‘Niño de Rusia’, maakt hij furore in de aanval. Zijn studieresultaten laten ondertussen te wensen over en een diploma behaalt hij niet. Wel leert hij op school zijn toekomstige echtgenote Lidija kennen. Na hun huwelijk verhuist het kersverse paar in 1949 vanwege de voetbalaspiraties van Jesus naar Gorki (het huidige Nizjni Novgorod). De trainer van Torpedo Moskou wordt ‘eervol verbannen’ naar de voormalige Hanzestad en weet Varela Savela om te praten samen met hem te vertrekken.

Topvoetbal in Gorki

Lidija en Jesus krijgen een woning toegewezen in een nieuw flatgebouw aan de prospekt Iljitsj (genoemd naar het patroniem van Lenin). Dit eerste jaar in Gorki is vol heugelijk nieuws voor het jonge gezin. Ten eerste wordt Victorino, hun eerste zoon, geboren. Ten tweede promoveert Torpedo dankzij de onhoudbare inzet van Jesus naar de hoogste liga. In 1950 en 1953 behaalt de club de tweede plaats. Gedurende de zes jaar dat hij voor de club speelt, scanderen niet alleen Torpedo-supporters zijn voor Russen buitenissige achternaam.

Iedereen in de stad is dol op de Bask. Vrouwelijke fans schrijven hem gedichten die ze heimelijk in zijn brievenbus stoppen. In 1952 is Varela Savela voor korte tijd buiten gevecht gesteld wegens een zware blessure en een operatie aan zijn been. Na de geboorte van zijn tweede zoon Aleksandr neemt hij in 1955 voorgoed afscheid van de professionele Sovjetsport.

Leven na het voetbal

In de Sovjet-Unie bestonden natuurlijk geen profvoetballers, maar uitsluitend arbeiders die in hun vrije tijd voor de lol een balletje trapten. Dat ze daarbij op hoog niveau en met grote discipline trainden en wedstrijden speelden, was alleen maar een teken dat het systeem een nieuw soort mensen voortbracht: echte communisten met een gezonde geest in een gezond lichaam. Daarom is Varela Savela tijdens zijn voetbalcarrière officieel aangesteld als gespecialiseerd technicus voor het staatsbedrijf ‘Gorkovski Avtomobilnyj Zavod’. En in overeenstemming met dit beroep wordt hij dan ook betaald. Het gezin leeft zoals elk gemiddeld Sovjetgezin, zonder enige privileges.

Na 1955 gaat Varela Savela alsnog daadwerkelijk in de autofabriek aan de slag. Hij coördineert het draai- en freeswerk van speciaal ontworpen werkstukken. Maar wat belangrijker is: hij gaat jeugdteams trainen. Ljoedmilla Varela Savela, echtgenote van Victorino die het Baskisch-Russische gezin al sinds haar vijftiende kende: ‘Mijn schoonvader genoot in de stad een enorme populariteit, ten eerste als aanvaller die het plaatselijke Torpedo naar ongekende hoogten schoot en ten tweede omdat hij de kinderen gratis trainde. Iedereen vond dat zeer sympathiek.’

Op bezoek in San Sebastian

In 1977, twee jaar na de dood van dictator Franco, worden de diplomatieke betrekkingen tussen Spanje en de Sovjet-Unie weer opgenomen. De eerste reis naar zijn geboorteland heeft voor Jesus Varela Savela heel wat voeten in aarde. Na oneindige bureaucratische procedures ontvangen Lidija en Jesus uiteindelijk in 1979 een paspoort om naar het buitenland te mogen reizen. In Parijs worden ze opgehaald door broer en zus. Van daar vertrekken de herenigde familieleden naar San Sebastian. ‘De ontmoeting met zijn moeder was heel dramatisch. Hij had haar meer dan 40 jaar niet gezien! Het moet vreselijk zijn geweest je kinderen zo lang niet te kunnen ontmoeten,’ aldus Ljoedmilla Varela Savela.

Vanaf die tijd is er sprake van een zekere politieke ontspanning in de Sovjet-Unie, ook voor de ‘Niños de Rusia’. In de buurt van Moskou richt de overheid een speciaal sanatorium in voor politieke emigranten. De Baskische voetbalspeler en jeugdtrainer ontmoet hier vele lotgenoten. De Spanjaarden zijn duidelijk in de meerderheid, hoewel er ook Grieken en Iraniërs te vinden zijn. Jesus Varela Savela komt er graag. De Sovjetstaat betaalt eens in de drie, vier maanden zijn treinreis vanuit Gorki en verblijf in het sanatorium.

Het einde van een Bask

In 1983 hebben de Varela Savela’s genoeg geld gespaard om hun reis naar Baskenland nog eens over te doen. Ljoedmilla Varela Savela: ‘Mijn schoonvader had echter nooit de wens te emigreren naar Baskenland zoals zovele andere Niños de Rusia. In Rusland had hij zijn thuis gevonden. Het enige waar hij nooit aan kon wennen, was de borsjtsj, de soep van rode bieten. In Spanje wordt dat soort groente voornamelijk door het vee gegeten. In de Sovjet-Unie was het dagelijkse kost voor de mensen.’

Op de vraag wat Jesus Varela Savela voor iemand was, antwoordt Ljoedmilla: ‘Hij was een zachtaardige, lieve man. Hij had in Rusland zijn gezin, maar voelde zich altijd een Bask. Tot aan het einde van zijn leven sprak hij verbasterd Russisch met een zwaar accent. Mijn zoon Jevgeni heeft de voetbalgenen van zijn opa geërfd. Hij speelt nog steeds twee keer per week amateurvoetbal.’ Op 15 januari 1995 overleed voetballegende Jesus Varela Savela in zijn woonplaats Nizjni Novgorod.

Ljoedmilla Varela Savela

Baskisch voetbal in de Sovjetliga