In Baden-Baden staat een reusachtig beeld van Otto von Bismarck, de stichter van het Duitse keizerrijk (1871-1918). Voor hoelang nog? Een toevallige voorbijganger vertelde me: ‘Hij ligt hier ook onder vuur.’ Ja, dat is Duitsland vandaag, waar grote figuren als ‘elitair’ en ‘te conservatief’ gelden.

Past Bismarck in de dwangbuis van het postmoderne denken? De historicus Lothar Gall gaf zijn Bismarck-biografie uit 1980 de ondertitel ‘der weiße Revolutionär’ (‘de witte revolutionair’). Ja, Bismarck was een revolutionair, die niet alleen een moderne staat schiep, maar ook aan de basis van het systeem van sociale zekerheid lag. Een revolutionair die niet uit de rode hoek kwam; daarom worden zulke baanbrekende figuren ook ‘witte revolutionair’ genoemd. En of Bismarck dan niet te ‘elitair’ was?

De biografie van Gall haalde een oplage van 180.000 exemplaren – dat voor een kanjer van 926 dicht bedrukte bladzijden – en verscheen in meerdere talen. Het grote publiek lustte dus wel pap van deze ‘elitaire’ staatsman.

Fascinerende figuur

87 jaar geleden kwam Lothar Gall ter wereld in Lötzen, in Oost-Pruisen, vandaag Giżycko in Mazurië (Polen). Zijn vader, luitenant-generaal Franz Gall, sneuvelde eind december 1944 bij de verdediging van Venetië tegen de oprukkende geallieerden. Zelf sloeg zijn achtjarig zoontje met de overige familieleden rond die tijd op de vlucht, uit angst voor het Rode Leger. Tien jaar later wilde Gall eigenlijk rechten gaan studeren.

Maar een voordracht van de historicus Franz Schnabel maakte zoveel indruk dat hij zich aan de universiteit van München inschreef voor geschiedenis. Schnabel moet inderdaad een fascinerende figuur geweest zijn.

Tijdens het Derde Rijk was hij ontslagen wegens ‘vijandschap tegenover het regime’. Na de oorlog ging hij weer aan de slag als professor. Hij was een gedreven ‘academische leraar’ in de ware zin van het woord. Volgens de beroemde rechtsgeleerde Ernst-Wolfgang Böckenförde, die bij hem doctoreerde, zou hij ooit hebben gezegd: ‘Ik ben de mening toegedaan dat het doceren aan studenten maatschappelijk noodzakelijker is dan zelf boeken te schrijven.’ Een uitspraak die kan tellen in onze huidige tijd, waar academici niet op hun onderwijscapaciteiten worden beoordeeld, maar op het aantal ‘peer review’-artikels dat ze publiceren.

Vrijheid

Ook Lothar Gall viel buiten de ‘mainstream’, in woord en in voorkomen. Als professor aan de universiteit van München straalde hij burgerlijke voornaamheid uit. Zijn wetenschappelijke aandacht ging ook uit naar ‘de burger’, naar de liberale burgerij die met haar dynamiek het Duitse keizerrijk omsmeedde tot de leidende macht op alle mogelijke terreinen, dat van de wetenschap, de technologie, de economie en de cultuur.

Het credo van die burgerij bestond volgens de historicus en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur Theodor Mommsen uit het streven naar een maatschappij, waarvan de wetten aan het individu de grootst mogelijke vrijheid geven om voor het algemeen welzijn te werken. De Süddeutsche Zeitung noemde Gall, die dat liberalisme bestudeerde, daarom ook ‘Chronist der Bürgerlichkeit’, de kroniekschrijver van de burgerlijkheid.

Biografisch

De bijzondere aandacht van Gall ging uit naar de stichter, de ‘Gründer’, van datzelfde dynamische en zelfverzekerde ‘Reich’. Boeken schrijven over ‘grote mannen’ is ook ongewoon voor historici. Die vinden de analyse van structuren belangrijker, en als het dan toch biografisch moet, dan liefst over de ‘gewone man’, of liever ‘de gewone mensen’. Gall zag dat wel even anders.

De eerste zin van zijn monumentale Bismarck-biografie is een citaat van de filosoof Hegel: ‘Dies sind die großen Menschen in der Geschichte, deren eigene partikuläre Zwecke das Substantielle enthalten, welches Wille des Weltgeistes ist.’ (‘Dit zijn de grote mensen in de geschiedenis, van wie de eigen particuliere doelen het substantiële bevatten dat de wil van de “Weltgeist” is.’)

Wereldhisorisch

Dat heeft Bismarck ook klaargespeeld: de schepping van een staat die de politieke geschiedenis van Europa zou veranderen, en die met zijn sociale en wetenschappelijke verwezenlijkingen de Westerse maatschappij diepgaand zou beïnvloeden. Zelfs Bismarck had niet voorzien, en had misschien als ‘conservatief’ ook niet gewild, dat hij – om met Hegel te spreken – ‘zaakvoerder van een doel werd, dat een etappe in de voortschrijdende gang van de algemene “Geist” vormt’. Dat maakte van hem een ‘wereldhistorisch individu’.

Wijdere blik

Gall schreef ook nog andere biografieën over mensen die gestalte gaven aan het opkomende Duitsland, zoals de Pruisische hervormer Wilhelm von Humboldt, de ondernemer en politicus Walther Rathenau, de bankier Hermann Josef Abs en staalbaron Krupp. Schrijven en doceren waren zijn hoofdbezigheden, maar zich maatschappelijk engageren, dat deed hij ook, bijvoorbeeld als voorzitter van de organisatie ‘Verband der Historiker und Historikerinnen Deutschlands’. Zijn engagement, zijn ‘lobbyen’ voor de geschiedeniswetenschap, schraagde hij zelfbewust met de woorden: ‘Die Historiker haben den weiteren Blick.’ (‘De historici hebben een wijdere blik.’)

Vorige week, op donderdag 20 juni, is Lothar Gall overleden in zijn woonplaats in Wiesbaden.

Lothar Gall

Burgerlijke voornaamheid