De situatie in Brazilië is met de dag meer gespannen. Het land heeft zwaar te lijden onder de coronacrisis. Maar dat niet alleen. Politieke spanningen komen steeds duidelijker aan de oppervlakte, en de regering-Bolsonaro staat intussen zowat op springen.

Volksgezondheid en politie

Op 16 april ontsloeg president Bolsonaro zijn minister van Volksgezondheid, Luiz Henrique Mandetta, omwille van diens openlijke kritiek op de aanpak van de crisis door de president. Die laatste ontkent namelijk nog steeds dat er een probleem zou zijn. Dat zorgde toen al voor heel wat protest. Mandetta en zijn team konden namelijk op veel bijval rekenen voor hun communicatie en beleid inzake de coronapandemie, zowel bij de doorsnee Brazilianen als bij vooraanstaande leden van de regering-Bolsonaro.

Nog geen tien dagen later mocht ook de directeur-generaal van de federale politie, Maurício Valeixo, op 24 april inpakken. President Bolsonaro dreigt al sinds vorig jaar de politietop te vervangen en zo controle te krijgen over de federale politie. Die is nu in principe volledig autonoom. Volgens Bolsonaro betekent ‘autonoom’ echter niet ‘soeverein’ en heeft hij alle recht om eender welke ‘ondergeschikte’ in de federale politie naar zijn goeddunken te vervangen.

Mogelijk is het echter een poging de verschillende corruptiezaken waar onder andere twee van Bolsonaro’s zoons in genoemd worden, onder de mat te vegen, en meer middelen in te zetten voor de zaak rond de aanval op zijn leven tijdens zijn presidentscampagne. Hij vindt namelijk duidelijk dat daar onvoldoende belang aan gehecht wordt. En dat is niet goed voor het ego. Het feit dat hij contact opnam met minister van Justitie Moro om voor zijn zoons te pleiten, vindt hij verder ook helemaal geen inmenging. Geen vuiltje aan de lucht dus.

Corruptiezaken verlammen Brazilië

Het ontslag van Valeixo werd op 24 april gepubliceerd in het Braziliaanse Staatsblad, ondertekend door Bolsonaro en minister van Justitie Sérgio Moro. Die laatste ontkent echter in alle toonaarden dat hij het ontslag van Valeixo heeft goedgekeurd, en stelt dat de president de beslissing achter zijn rug – en die van de politie en het leger – genomen heeft, zonder enig overleg.

De minister van Justitie stelde Valeixo trouwens zelf aan als hoofd van de politie. Dat was een van zijn voorwaarden toen hij inging op de uitnodiging van Bolsonaro om minister te worden. Moro beëindigde daarvoor een 22-jaar lange carrière als rechter. Hij was bekend onder meer van grote rechtszaken zoals Operação Lava Jato. ‘Operatie carwash’ is waarschijnlijk de grootste rechtszaak ooit in Brazilië inzake witwaspraktijken en corruptie.

De recente corruptieprocessen betreffen zowat de hele samenleving in Brazilië. Bij Lava Jato zijn tientallen politici, parlementsleden, grote ondernemers en administratief medewerkers van staatsoliebedrijf Petrobras betrokken. En ook voormalig president Luiz Inácio Lula da Silva werd in de car-washzaak veroordeeld. Hij moest daardoor zijn kandidatuur voor de presidentsverkiezingen in 2018 laten varen. Ex-president Dilma Roussef werd eveneens verdacht van corruptie – zij het in een andere zaak – en moest opstappen. Haar vice-president en later interim-president Michel Temer werd ook in het Lava Jato-proces veroordeeld. Daarmee verdwenen dus de drie laatste presidenten voor Bolsonaro allemaal van het toneel.

Slimme zet?

Het team Moro-Valeixo maakte Bolsonaro’s aantreden in zekere zin mogelijk. Ze werkten samen aan onder meer de Lava Jato-zaak, en Valeixo heeft de volledige steun en het vertrouwen van Moro. Met hun enorme anticorruptieprocessen brachten ze namelijk zowat de hele bestaande – en met name linkse – politieke klasse achter de tralies. Dat creëerde een machtsvacuüm waar Bolsonaro handig op inspeelde.

Bovendien was Moro door zijn strijd tegen de allesverterende corruptie in Brazilië bijzonder populair. En hij leek zich vooral te concentreren op linkse politici (net daar is Moro wel eerder in opspraak gekomen, omdat hij zonder of met flinterdun bewijs veroordelingen zou hebben uitgesproken). Het was dus een slimme zet van Bolsonaro hem te vragen als minister van Justitie. Zo surfte hij mee op Moro’s populariteit. Maar Valeixo en Moro veranderden al gauw in een doorn in Bolsonaro’s oog. Zeker toen ook Bolsonaro’s zoons in corruptieschandalen en witwaspraktijken betrokken bleken.

Aanslepende strubbelingen

De strubbelingen tussen Bolsonaro en Moro begonnen dan ook al kort na Moro’s aantreden in 2019. Hij had de ministerpost aanvaard op voorwaarde dat hij carte blanche zou krijgen om zijn werk te doen. Dat is echter niet bepaald het geval geweest. President Bolsonaro verkondigde enkele maanden later al dat hij als president eender welke beslissing nog kan vetoën. Bolsonaro probeerde sindsdien al vaker Moro’s beslissingen tegen te houden of terug te draaien. Zo probeerde hij al de superintendant van politie in Rio de Janeiro te vervangen. Ook het financieel toezichtsorgaan Coaf, dat begin 2019 onder Moro’s ministerie van Justitie werd gebracht, plaatste hij enkele maanden later weer onder het ministerie van Economie.

Als je familie betrokken is bij corruptieschandelen, zijn een machtige en doortastende minister van Justitie en directeur-generaal van de politie waarschijnlijk inderdaad niet echt wenselijk meer. Bolsonaro lapt daarmee zijn belangrijkste verkiezingsbelofte – corruptie aanpakken en transparantie garanderen – lustig aan zijn laars.

Een epidemie van ontslagen

Toen bekend werd dat president Bolsonaro de politiechef wilde ontslaan, kondigde Moro al aan dat hij in dat geval zelf ook zou opstappen. En zo geschiedde. Op minder dan twee weken tijd is Brazilië dus zijn minister van Volksgezondheid, directeur-generaal van de federale politie én minister van Justitie kwijt. Het lijkt wel een epidemie.

Vraag is nu wat de politie- en legertop zullen beslissen. Achter de schermen probeerden de generaals in het kabinet, Augusto, Luiz Eduardo Ramos en Walter Braga Netto, de schade zoveel mogelijk te beperken. Ze riepen Bolsonaro op Valeixo niet te ontslaan, en bemiddelden in de hoop dat Moro niet zou opstappen. Dat mocht echter niet baten. Bolsonaro’s solo-slim-actie zette ook hen buitenspel. Zij willen nu dat een onafhankelijke jurist de vacante ministerpost krijgt, maar president Bolsonaro wil net een vertrouwenspersoon, iemand die hij te allen tijde kan bellen en die hem de gevoelige informatie geeft die hij vraagt. Het leger en de politie zijn duidelijk steeds minder te spreken over Bolsonaro’s beslissingen. Ze waren al niet opgezet met zijn aanpak van de crisis, en deze actie kan wel eens de druppel zijn in hun beslissing Bolsonaro al dan niet te blijven steunen.

Afnemende steun voor Bolsonaro

Als Bolsonaro tot slot ook nog de steun van de generaals verliest, en dus van de politie en het leger, kon dat wel eens verstrekkende gevolgen hebben. Het is niet onwaarschijnlijk dat er na de coronacrisis meer impeachmentprocedures tegen president Bolsonaro worden opgestart. En, het is nog steeds Latijns-Amerika. Ook politieke en militaire staatsgrepen zijn hier niet ongezien. Een aantal Brazilianen riep tijdens de protesten die volgenden onmiddellijk op het aftreden van Moro al op tot een coup. Met steeds minder medestanders binnen de bevolking, binnen zijn eigen regering en nu mogelijk ook binnen de ordediensten, wordt het in ieder geval steeds moeilijker voor president Bolsonaro zich staande te houden. De komende dagen en weken beloven interessant te worden.

Wie trouwens wél duidelijk de steun heeft van een meerderheid in de regering, de bevolking en de ordediensten in Brazilië, is intussen ex-minister van Justitie Sérgio Moro. Het gerucht gaat dan ook al rond dat die zich met deze heel publieke, straffe beslissing voorbereidt op een gooi naar het presidentschap in 2022.

Wordt ongetwijfeld vervolgd.

Luiz Henrique Mandetta

Epidemie van ontslagen in regering Brazilië