Heeft Vlaanderen een historische of literaire canon nodig? Ook het katholieke weekblad Tertio (25 juli 2020) wijdde er een beschouwing aan, en wel bij monde van de dichter-essayist Luuk Gruwez, die zijn betoog liet draaien om de roman Tantes van Cyriel Buysse. Een commentaar geschreven door zo’n cultuuricoon is een garantie voor degelijkheid. Hij houdt een overtuigend pleidooi voor de aanwezigheid van Cyriel Buysse in een canon van de Vlaamse literatuur en verwoordt zijn argumentatie als volgt: ‘In Tantes staat een liefde centraal die met ideologische en economische standaarden moet worstelen. Over wat niet mag, over wat aan fatum en predestinatie is gebonden en mede daardoor onweerstaanbaar wordt: ziedaar het handelsmerk van deze auteur.’ Het boek gaat inderdaad over een tijdloze problematiek, en verdient dus per definitie opgenomen te worden in de ene of andere canon. In de woorden van Luuk Gruwez: ‘Grote romankunst weet de beperkingen van het aan tijd en plaats gebonden decorum moeiteloos te overstijgen.’

Noodzakelijke ingrediënten

Een ander citaat hierover, ditmaal uit De Standaard der Letteren (1 augustus.) lichten we uit een beschouwing over Van den vos Reynaerde: ‘Deze verhalen beroeren ons omdat ze iets essentieels vertellen over elk van ons en wij bij elkaar, als gemeenschap.’

Hiermee hebben we al twee belangrijke criteria van culturele uitingen die aanwezig moeten zijn opdat een bepaald werk zou kunnen/moeten worden opgenomen in een canon van de Vlaamse literatuur. Niet zozeer bepalend mag zijn of een bepaald werk bij zijn verschijning stof deed opwaaien (zoals Gangreen van Jef Geeraerts) mag daarbij een overwegende maatstaf zijn. Wie die de opname van dit werk in de Vlaamse canon verdedigt, argumenteert erbij dat het lezen ervan moet gekaderd worden in een omstandige uitleg, die duidelijk maakt dat zo’n werk dateert uit een periode waarin de schrijver erg veel moed moest hebben om tegen de preutse moraal van die tijd in te gaan. Genre: ‘Kijk eens, mijnheer pastoor, wat ik allemaal durf schrijven’. Het probleem is dat er in diezelfde periode nogal wat vergelijkbare werken gepubliceerd werden (in casu: Ik, Jan Cremer en Turks Fruit van Jan Wolkers). Dan wordt het nogal onduidelijk waarom precies Gangreen wordt uitgekozen uit dit gamma van eerder gelijkaardige romans.

Waardevolle kunst spreek voor zichzelf

Dit leidt me tot een bijkomend argument, waaraan ik persoonlijk nogal belang hecht. Goede, eeuwige kunst behoeft geen omstandige uitleg en onderbouwing: een waardevolle kunstuiting spreekt doorgaans voor zichzelf.

Leg eens aan een marsmannetje die nog nooit op aarde geweest is een beweging uit een symfonie van Ludwig van Beethoven voor, en daarna het stille deel van het werk Under the Surface van Philip Glass (die geen musicus van opleiding was, maar een filosoof en wiskundige – niet dat daarmee iets mis is…)? Zonder dat enige verklaring nodig is zal deze alien, zelfs al heeft deze geen oren, onmiddellijk het eerstgenoemde werk herkennen als een uiting van hoogstaande cultuur. Er is duidelijk hard aan gewerkt, er zit een bepaalde structuur achter, op diverse ogenblikken moest de schepper duidelijk bepaalde keuzen maken tussen de vereisten van die structuur en zijn aandrang tot een vrije expressie… Om de geluidloze beweging van Glass’ werk (die geen enkele noot muziek bevat: het gaat om een langgerekte stilte) te duiden, is daarentegen heel wat uitleg nodig.

Mij lijkt het dan ook logisch dat Beethovens werk behoort tot de canon van de mens op aarde. Niet voor niets kwam een van zijn werken voor op de CD die met de Voyager werd meegestuurd op diens interstellaire missie in 1992, als onderdeel van een staalkaart van de menselijke eigenheid (ook kwam er een streepje J.S. Bach voor – en geen Philip Glass, helaas voor hem). Inderdaad, grote kunstwerken, van welke aard ook, hoeven geen omstandige uitleg. Ik heb altijd mijn bedenkingen gehad over (doorgaans naoorlogse) artistieke producten die je alleen maar kan smaken als je een omstandige interpretatie erover achter de kiezen hebt. Vaak gaat het dan om een uiting van egotripperij vanwege de kunstenaar en is de maatschappelijke relevantie zoek.

Maar let op…

Terug naar het weekblad Tertio. In de hierboven aangehaalde uitgave werd ook De Tijd-journalist Lukas Vanacker losgelaten op de problematiek van de Vlaamse canon. In zijn interview duidde hij die canon als een lijst van ankerpunten uit de Vlaamse geschiedenis en cultuur: ‘Zo probeert ze een gevoel van trots op Vlaanderen aan te wakkeren.’ Ik ben zo vrij om het helemaal oneens met hem te zijn. Gelijk welke canon bevat niet alleen rozige fragmenten die alleen het positieve benadrukken: zo zal geen enkele Belgisch/Vlaamse canon volledig zijn zonder de onsmakelijke periode van Kongo-Vrijstaat tot in detail te belichten – en daarop kunnen we allesbehalve ‘trots’ zijn. Maar daarom heeft die daar niet minder z’n plaats.

Iedereen die momenteel publiekelijk over de Vlaamse canon spreekt, lijkt te benadrukken dat het vooral geen politici zijn die deze mogen samenstellen. Een canon dient inderdaad niet als legitimatie voor politiek-maatschappelijke uitgangspunten. Bovendien dient een canon regelmatig te worden aangepast. Deze twee bedenkingen lijken, in het licht van het bovenstaande, niet de meest bedreigende factoren om te komen tot een degelijke staalkaart van universele culturele uitingen die kan rekenen op een alomgedeelde waardering.

Om in te gaan op de laatste bedenking: een canon is immers maar beperkt tijdsgebonden. Indien we wensen dat deze een universele boodschap inhoudt, zijn zowel de werken van Plato als deze van Etienne Vermeersch valabel (zonder ze noodzakelijkerwijs als gelijkwaardig te beschouwen). En ook in de fysica zal niemand het over de algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein hebben zonder ook Newton op te voeren (lees maar eens A Brief History of Time van Stephen Hawking). Het is niet omdat bepaalde protagonisten al ettelijke decennia geleden overleden zijn dat hun werk geen eeuwigheidswaarde heeft. Zo leest, in ons eigen taalgebied, Max Havelaar van Edward Douwes Dekker nog altijd even vlot weg (geachte lezer: probeer dat maar eens uit). En we vergeten ook weleens dat de grote Russische schrijvers (Poesjkin, Dostojewski, Toergenjev) al actief waren rond het midden van de negentiende eeuw. Dat belet niet dat hun schrijfsels nog steeds adembenemend lezenswaardig zijn, en dat iemand eraan zou denken om hen uit een wereldwijde literaire canon te schrappen.

Verouderd?

En als werken in een canon na verloop van tijd uiteindelijk toch verouderd blijken, wil dit in mijn ogen zeggen dat ze daar ooit ten onrechte op beland zijn. Laat me even teruggaan tot de jaren van mijn middelbare school: wat heb ik toen een hoop rommel moeten lezen, doorgaans van schrijvers die toen erg goed in de markt lagen (allicht omdat ze toentertijd als progressief werden beschouwd), maar sindsdien rijkelijk vergeten zijn: Ward Ruyslinck, Jos Vandeloo, Ivo Michiels, Johan Daisne… En de tijd die ik daarin heb moeten steken ging, achteraf bekeken, ten koste van de lectuur van de echte groten die tijdens die periode evenzeer hun opgang aan het maken waren: Gabriel Garcia Màrquez, Heinrich Böll, Graham Greene, Günther Grass. Nee, dit schrikbeeld is hèt argument ten voordele van een canon. Willen we dat leraren in het middelbaar onderwijs hun leerlingen ter kennisname van belangrijke auteurs Konsalik gaan laten lezen, of Agatha Christie, of Herman Brusselmans?

Als we dat willen vermijden, hebben we nood aan een canon… Ook ik heb mijn huidige voorkeur voor schilderwerken gehaald bij een leraar uit het college in Antwerpen waar ik school liep. Die jezuïet besteedde nogal wat tijd, tussen de behandeling van andere thema’s uit de verplichte vakken door, aan de Franse impressionisten tot en met het kubisme (ook die kunstenaars, waarbij steevast Monet en Picasso present waren, behoren tot een canon). Dat heeft op mij een onuitwisbare indruk nagelaten, die bij minder sterke werken ongetwijfeld inmiddels vervaagd zou geweest zijn.

Als je kinderen/jonge mensen een liefde voor muziek wil bijbrengen, laat ze dan Bach beluisteren, liever dan K3. Als je wil dat ze goed gevoed zijn, kook dan lekkere kost. Datzelfde geldt ook voor de andere goede dingen des levens.

Lees hier deel 1 van Jan Van Peteghems reeks over een canon voor Vlaanderen.
Frank Hellemans publiceerde een maand terug een Doorbraakcanon van de Vlaamse literatuur, hier te herlezen.

Lukas Vanacker

Een canon voor het goede leven