Ruben Buys is filosoof en ideeënhistoricus. Hij heeft een zwak voor Dirck Coornhert (1522-1590), de Nederlandse geleerde, kunstenaar en publicist die zijn leven lang vocht voor de waarheid en het vrije woord. En dat in een tijd dat onze Nederlanden werden verscheurd door oorlog, religieuze vervolging en interne verdeeldheid.

Buys schreef een boeiende biografie Voor mens, volk en vaderland. Leven en werk van Dirck Volckertsz Coornhert. En daarnaast, in eigentijds Nederlands, de dialogenbundel De Kruidhofjes. 45 medicijnen tegen dwaasheid en maatschappelijke onrust. Beide verschenen in de Bibliotheca Dissidentium Neerlandicorum.

Heerlijke lectuur, helaas vaak actueel…

Kende Coornhert Willem van Oranje? Hoe was hun relatie?

Buys: ‘Tegenwoordig is Coornhert nog maar bij weinigen bekend. Dat was tijdens zijn leven wel anders. Gedurende de zestiende eeuw gold hij in de Nederlanden als dé grote voorvechter van tolerantie en het vrije woord, als gevreesd polemist en de grote schrik van de gereformeerden. Maar hij was ook een toonaangevend toneelschrijver en werkte als kundig graveur met internationale topkunstenaars als Maarten van Heemskerck en Hendrick Goltzius. Coornhert bevond zich, met andere woorden, in het centrum van de culturele en politieke arena van zijn tijd.’

‘Met zijn scherpe pen en zijn vooruitstrevende ideeën over godsdienstvrijheid en verdraagzaamheid wekte hij de interesse van Willem van Oranje. Coornhert adviseerde Willem, wierf geld voor zijn campagne tegen Filips II, maar sloeg het aanbod bij hem in dienst te komen af. Lang kon de prins Coornhert beschermen tegen de kwade bedoelingen van de gereformeerden, die in Coornhert (terecht) een groot gevaar zagen voor de uitbouw van hun macht in de noordelijke Nederlanden. Als de prins zich min of meer gedwongen ziet zelf gereformeerd te worden valt die bescherming steeds meer weg om helemaal te verdwijnen als hij sterft.’

Waarom wilde Coornhert absoluut in de volkstaal schrijven en niet in het prestigieuze Latijn?

‘Voor Coornhert was het van cruciaal belang dat kennis beschikbaar was voor iedereen, gestudeerd of ongestudeerd, geleerde of leek. In die tijd was dat zo normaal nog niet. Het was zelfs een van de redenen waarom veelal werd geschreven in een oude, versteende taal die jarenlange studie vereiste: het Latijn. Coornhert zag daar de zin niet van in. Het is de reden waarom Coornhert principieel in het Nederlands schreef; de volkstaal die iedere Nederlander in Noord en Zuid kon begrijpen. Want kennis was van iedereen.’

‘Daarom wordt Coornhert ook wel een volkstalige humanist genoemd. ‘Échte’ humanisten richtten zich eigenlijk altijd op de klassieke talen (Grieks en Latijn). Dat deden zij vanuit een diep geloof in de waardigheid en verbeterbaarheid van de mens, zoals dat door de klassieke denkers zo diep en welsprekend was beschreven. Dat positieve mensbeeld, het geloof dat iedereen zichzelf tot een beter mens kan ontwikkelen, verbindt Coornhert met het humanisme, net als zijn grote liefde en bewondering voor de klassieke oudheid.’

Kan je Coornhert vergelijken met Erasmus?

‘Het is tegelijk ook een van de raakvlakken met de belangrijkste humanist van allemaal: Erasmus van Rotterdam. Maar wat Coornhert daarnaast ook in Erasmus aansprak is diens pragmatische visie op religie en godsdienst: mens boven vorm. Net als Erasmus was Coornhert wars van holle ceremonies en stonden bij hem vroomheid, goedheid en eenvoud centraal in de religie — en in het leven als zodanig.’

Hoe bleef zulk een genuanceerd denker overeind in zijn tijd? Er zijn er voor minder op de brandstapel beland…

‘Met zijn ideeën trapte Coornhert tegen menig zeer been. Hij was zo begaan met de waarheid en het vrije woord, dat vriend en vijand daaronder moesten lijden. Zo is de relatie met de grote humanist Justus Lipsius er niet beter op geworden.’

‘Maar het was vooral tegen het zere been van de gereformeerden. Hoewel die vanaf ca. 1555 steeds meer grip kregen op de Nederlandse maatschappij, kon Coornhert zich meestal wel staande houden; hij werd, hoewel meer impliciet dan expliciet, gesteund door vele gelijkgestemden, die zich om allerlei redenen minder mondig opstelden. Zo was Coornhert, hoewel hij vaak in zijn eentje opereerde en alleen leek te staan, de spreekbuis van een veel groter deel van de bevolking, dat niet veel op had met de oude dwingende structuren van de katholieke kerk én evenmin met de nieuwe strakke moraal van de gereformeerden.’

Is de dialoogvorm van de Kruidhofjes, waarin ook de gesprekspartner ruim aan het woord komt, typisch voor zijn tijd of typisch Coornhert?

‘Coornherts oeuvre is omvangrijk. Het omvat traktaten, liederen, toneelstukken, schotschriften, moralistische gravures en vertalingen. Een aparte categorie wordt gevormd door dialogen. De dialogische vorm was al vanaf de Griekse oudheid (Plato) geliefd. Ook in de vroege moderniteit werd het veel ingezet als toegankelijk en instructief middel om een publiek te bereiken. Al suggereert de naam dat wel, de dialogen zijn bij Coornhert meestal geen gelijkwaardige gesprekken. Net als bij Plato is er in de meeste gevallen een duidelijke verhouding: de ene gespreksgenoot brengt de andere via een spel van scherpe vragen tot hoger inzicht. Coornherts dialogen zijn, met andere woorden, leergesprekken.’

‘Dat betekent overigens niet dat Coornherts dialogen een hiërarchische insteek hebben. Voorop staan altijd waarheid en nuchterheid, nooit de geleerdheid of status van de een of andere gesprekspartner. Sterker nog, niet zelden worden ‘hogergeplaatsten’, zoals geestelijken of geleerden, op hun nummer gezet juist omdat zij zich beroepen op hun status, titel of geleerde kennis.’

‘Tegelijk zal een rol hebben gespeeld dat de dialoog een toegankelijke vorm is voor een minder geleerd publiek. Dat wordt onderstreept door het feit dat veel dialogen zich afspelen in herkenbare omgevingen als herbergen, tijdens maaltijden of tijdens lange reizen via kar of trekschuit.’

’Of heidenen zalig kunnen worden’… Wat is Coornherts antwoord?

‘Dat uitgangspunt van de goedheid en waardigheid van de mens had voor Coornhert verstrekkende gevolgen: het betekende dat elk mens principieel toegang had tot waarheid en een goed leven. Daarmee was het welleven (goed en zalig leven) niet exclusief bereikbaar voor christenen. In een dialoog getiteld Of heidenen zalig kunnen worden gaat Coornhert zover te zeggen dat ‘elk mens in elke tijd en op elke plaats de rede heeft gegeven [om] op te kunnen klimmen tot iets hogers. Met andere woorden: alle mensen kunnen het doel bereiken waarvoor zij zijn geschapen, namelijk een afspiegeling worden van God. En daarin ligt de redding en zaligheid van de mens’.’ (Kruidhofjes, blz. 279)

‘De aan elk mens geschonken gave van de rede is dus genoeg om ‘een beeld van God’ te worden en zo zaligheid te bereiken. Er is derhalve geen principieel verschil tussen christenen en heidenen. Over de noodzaak van Jezus of de openbaring wordt hier met geen woord gerept.’

‘Als Coornhert verderop in dezelfde tekst wel iets over Jezus schrijft, zegt hij dat het niet om de historische of lichamelijke Jezus gaat, maar om de zaligmakende kennis die door Hem wordt belichaamd. Heidenen mogen dan de historische Jezus niet gekend hebben, zij hebben steeds de mogelijkheid gehad om Jezus naar de geest te kennen. Gods goedheid maakt het namelijk ondenkbaar dat ‘enig mens weigert te geven wat nodig is om gered te worden’.’

‘Hiermee draagt Coornhert in feite een universeel christendom uit, dat uitgaat van de rede en de daarin gegoten ‘natuurwet’ om je medemens te behandelen zoals je zelf behandeld wil worden. In dit vergeestelijkte christendom is Christus voor alles de eeuwige waarheid en de Heilige Geest de rede waardoor wij mensen die Waarheid kunnen vinden.’

Wat heeft Coornhert ons te zeggen over geld en macht, over winst en verlies?

‘Deze visie had ook gevolgen voor geld. Coornhert heeft niets tegen geld verdienen, ondernemerschap en winsten maken. Het uitgangspunt is echter totaal anders dan wat in de harde vroegkapitalistische samenleving in de Nederlanden gewoon was. Coornhert vergelijkt een succesvolle ondernemer ergens met een goede ziekenhuisbestuurder. Die spaart in goede tijden de beschikbare financiële middelen om die in slechte tijden te gebruiken om de zieken uit zijn stad te verzorgen en te genezen. Zo moet een ondernemer de winsten die hij maakt voor zichzelf alleen gebruiken om een goed en eenvoudig leven te krijgen. De rest moet hij beschikbaar stellen voor zijn behoeftige medemens.’

‘Het gaat dus niet op een enorm kapitaal te vergaren en daar alleen maar voor jezelf dingen mee te doen. Ook als ondernemer ben je onderdeel van een breder verband van medemensen en heb je de plicht om mee te helpen het algemeen belang te bevorderen.’

‘Bovendien moet je je geld op een goede manier verdienen. In De kunst van goed zakendoen trekt Coornhert van leer tegen praktijken als monopolies, het opdrijven van prijzen, slechte waar verspreiden en prijsafspraken. Ondernemers die dat doen, omschrijft hij als een ‘etterende zweer die voortdurend uit alle delen van het land bloed zuigt’.’

De ziekten van Coornherts tijd, onnadenkendheid en religieuze scherpslijperij… Kunnen we die vertalen naar het heden: onnadenkendheid en ideologische scherpslijperij?

‘Met zijn focus op waarheid en medemenselijkheid en op het ontkrachten van leugen, machtsmisbruik en (religieus) fanatisme is Coornhert verrassend actueel. Al is Coornhert de voorbije eeuwen grotendeels vergeten, zijn levenslange gevecht voor het stimuleren van tolerantie, diversiteit en vrije gedachtenvorming kan nu tegenwicht bieden aan het opkomende tij van onverdraagzaamheid, polarisatie en de autocratische tendensen die wij overal ter wereld, ver weg én dichtbij, kunnen waarnemen.’

De boeken Voor mens, volk en vaderland. Leven en werk van Dirck Volckertsz Coornhert en De Kruidhofjes. 45 medicijnen tegen dwaasheid en maatschappelijke onrust zijn verkrijgbaar bij onze webwinkel.

Maarten van Heemskerck

Ruben Buys: ‘Coornhert vocht voor de waarheid en de vrijheid van meningsuiting’