Velen herinneren zich ongetwijfeld de heisa die bij Open Vld ontstond nadat Mercedes Van Volcem, die aanvankelijk lijstduwer was bij de federale verkiezingen, een verkiesbare plaats eiste. Toen gebeurde iets dat men, zeker in de politiek, maar zelden ziet: Francesco Vanderjeugd, die opkwam bij de Vlaamse verkiezingen, stond zijn derde plaats af aan Mercedes Van Volcem en nam genoegen met de vierde plaats. Gevolg: niet Vanderjeugd, die nochtans beduidend meer voorkeurstemmen haalde dan Van Volcem, maar wel laatstgenoemde verwierf een zitje in het Vlaams Parlement. Met ‘dank’ aan het effect van de lijststem.

Geen uitzondering

Nu blijkt dat dit bovenstaand voorbeeld zeker geen uitzondering is: er werd bij de Vlaamse verkiezingen in totaal immers op maar liefst 15 van de 37 kieslijsten (of 40%) minstens één kandidaat verkozen die zonder overdracht van de lijststem niet verkozen was geraakt. Bij de Europese verkiezingen, voor de zogenaamde rechtstreekse verkiezing van het Europees parlement, deed dit fenomeen zich voor op 2 van de 6 Vlaamse lijsten met verkozen kandidaten.

Zo raakte bijvoorbeeld uittredend EU-commissaris Marianne Thyssen met maar liefst 116.344 voorkeurstemmen vanop de opvolgersplaats niet verkozen voor CD&V en Cindy Franssen met 50.014 voorkeurstemmen vanop de tweede plaats wél.

Bevoordeling

De reden voor bovenstaande is dus dat de overdracht van de lijststem de kandidaten bovenaan de lijst bevoordeelt. De lijststemmen gaan, kort gezegd, in eerste instantie naar de eerste op de lijst, dan naar de tweede, dan naar de derde etcetera, tot de lijststemmen ‘uitgeput’ zijn (meer toelichting vindt u hier). Zo kon, in bovenstaand voorbeeld, Mercedes Van Volcem vanop de derde plaats dus nog ‘profiteren’ van de overdracht van de lijststem en Francesco Vanderjeugd niet meer.

Voorspelbaarheid

Op die manier genieten kandidaten die bovenaan de lijst staan een dubbel voordeel want sowieso zijn mensen al meer geneigd om op een kandidaat bovenaan de lijst te stemmen. Dit dubbel voordeel werkt de voorspelbaarheid ook in de hand en versterkt zo het idee dat verkiezingen overbodig zouden zijn. De Tijd slaagde er in 2014 in om al voor de verkiezingen grotendeels de samenstelling van het Vlaams Parlement te voorspellen. Een glazen bol was daarvoor geenszins nodig, zo blijkt uit dit artikel.

Wat eigen opzoek- en rekenwerk zet het beeld van die ‘voorspelbaarheid’ alleen maar kracht bij. Voorbeeld: bij de laatste Vlaamse verkiezingen raakten in de kieskring Antwerpen slechts 3 van de 33 kandidaten verkozen buiten de volgorde op de lijst. Het gaat over Tine Van Den Brande (vanop de 5de plaats bij Groen!), Maarten De Veuster en Philippe Muyters (vanop respectievelijk de 15de en lijstduwersplaats bij N-VA).

Overigens, en niet onbelangrijk: in alle drie de gevallen wipt de verkozen kandidaat over iemand die sowieso niet meer kon profiteren van het effect van de lijststem. Bij de Europese verkiezingen werd zelfs op geen enkele Vlaamse lijst iemand verkozen buiten de volgorde op de lijst. Op die manier bepalen de partijen dus in grote mate wie al dan niet in het parlement komt en houden ze de touwtjes stevig in handen.

Gemeenteraadsverkiezingen

Bij de gemeenteraadsverkiezingen speelt het effect van de kopstem ook. Weliswaar in mindere mate omdat het aantal lijststemmen dat verdeeld wordt over de kandidaten op de lijst niet gedeeld wordt door 2 maar door 3. Er zijn verhoudingsgewijs dus minder voorkeurstemmen over te dragen. Maar ook daar komen uiteindelijk, via overdracht van de lijststem, geregeld kandidaten in de gemeenteraad die minder voorkeurstemmen hadden dan iemand die lager op de lijst stond met meer voorkeurstemmen.

Neutraliseer lijststem, schaf opvolgerssysteem af

De oplossing ligt voor de hand: een volledige neutralisering van de lijststem, bij alle verkiezingen, geeft de kiezer nog altijd de mogelijkheid om ‘op de lijst’ te stemmen (die lijststem blijft dan overigens, en uiteraard, ook volledig meetellen bij het berekenen van de zetels tussen partijen) maar zorgt er tegelijk voor dat de kandidaten met de meeste voorkeurstemmen altijd verkozen zijn.

Ook het opvolgerssysteem heeft ongewenste effecten en dient daarom best afgeschaft. Want, nog even verwijzend naar bovenstaand voorbeeld: stel dat de zetel van één van de drie West-Vlaamse Open VLD-parlementsleden vrijkomt, dan is het niet Vanderjeugd (met 18.460 voorkeurstemmen) maar wel de eerste opvolger op de lijst, Maarten Vander Stichele (met 3.881 voorkeurstemmen), die de vrijgekomen plaats inneemt. Dat systeem is dus niet enkel oneerlijk maar bovendien onnodig complex. Als een kandidaat zijn of haar zitje niet opneemt (overigens stelt zich zeker de vraag of de mogelijkheden hiertoe niet strikter beperkt zouden moeten worden), dan zou gewoon de volgende kandidaat met de meeste stemmen op de lijst zijn of haar plaats moeten innemen.

Blijk van respect voor kiezer én kandidaat

Bovenstaand voorstel heeft dan ook duidelijk het voordeel van de eenvoud en transparantie. Bovendien, en vooral, zou het blijk geven van respect voor de (voorkeur)stem van de kiezer en voor de inspanningen die een kandidaat doet om op eigen kracht, buiten de lijstvolgorde, verkozen te raken. Dit beantwoordt ook aan de tijdsgeest. Want op een moment dat de particratie alsmaar meer onder druk staat en de klassieke partijen verder afkalven is het misschien het uitgelezen moment om ‘de ramen en deuren op te gooien’ . De particratie zal immers maar kunnen overleven als ze ook bereid is om zichzelf af en toe heruit te vinden en te hervormen.

Maarten Vander Stichele

Partij of kiezer