Wijlen Jean d’Ormesson bezigde een mooie formule om de huidige Franse president te omschrijven: ‘Emmanuel Macron n’a pas besoin de socle. Il vit de la chute des autres.’ (‘Emanuel Macron heeft geen voetstuk nodig. Hij leeft van de val van andere mensen.’) Meer dan wat of wie ook illustreert de affaire Fillon deze boutade. De vroegere eerste minister van Nicolas Sarkozy en lange tijd gedoodverfde winnaar van de presidentsverkiezingen van 2017 is deze week in Parijs door de correctionele rechtbank tot vijf jaar cel veroordeeld, waarvan twee effectief. Het zogenaamde ‘Penelope-gate’, naar de naam van zijn echtgenote, is hem alsnog zuur opgebroken. Is recht geschied of mogen we spreken van een politieke afrekening?

Rechtse standpunten

Herinner u de primaries bij de centrumrechtse Les Républicains van 2016. Voor de eerste keer in de geschiedenis van de partij moeten interne verkiezingen de kandidaat voor de presidentsverkiezingen aanduiden. Tot ieders verrassing is het niet een van de favorieten, Alain Juppé en Nicolas Sarkozy, die de leden van de partij in de herfst van dat jaar naar voor schuiven, maar wel François Fillon, die het meest rechtse profiel van de drie heeft. Met zeer lange tanden leggen Juppé en Sarkozy zich daar bij neer. Sarkozy minacht Fillon. Juppé haat Fillon. Sarkozy beschouwt de kandidatuur van Fillon als majesteitsschennis. Was Fillon immers niet zijn ondergeschikte? Juppé huivert van de zeer rechtse standpunten die Fillon inneemt.

Maar de militanten en leden van Les Républicains plebisciteren de kandidatuur van Fillon. In november 2016 heeft de weinig populaire zittende president François Hollande nog niet aangekondigd dat hij geen kandidaat is om zichzelf op te volgen. Emmanuel Macron en zijn nieuwe partij La République en marche (LREM) hinken nog achterop in de peilingen. De weg naar het Elysée, ambtswoning van de president, lijkt open te liggen voor Fillon. Hij kan bijna niet meer verliezen en een tweede ronde tegen Marine Le Pen wint hij op kousenvoeten, zo vatten de media zijn electorale kansen samen.

La revue des deux mondes

Maar de rots van Tarpeia ligt dicht bij het Capitool. Het is het satirische weekblad Le Canard enchainé dat op 25 januari 2017, in volle campagne, een bom doet ontploffen. Het blad onthult die dag dat Pénélope Fillon, als parlementair medewerkster van haar man, 500.000 euro verdiend heeft en bovendien ook nog eens tewerkgesteld was als literair adviseur voor La revue des deux mondes. Die prestigieuze revue bestaat al sinds begin negentiende eeuw en is eigendom van Marc Ladreit de Lacharrière, een goede vriend van Fillon. Penelope verdiende er 100.000 euro, maar van haar werk is geen spoor terug te vinden, schrijft Le Canard enchainé. Ze werkte enkel om de presidentiële ambities van haar man te helpen realiseren.

Daarmee is de ‘affaire Fillon’ gelanceerd. De vroegere eerste minister verdedigt zich met hand en tand tegen de beschuldigingen, maar zijn eigen uitspraken achtervolgen hem. Heeft hij niet gezegd, toen justitie Sarkozy voor andere feiten in staat van beschuldiging stelde: ‘Kan men zich voorstellen dat generaal De Gaulle voor de rechtbank moet komen?’ Daarmee bedoelde hij dat een kandidaat voor het hoogste ambt vrij van verdenking moest zijn. Het parket reageert uitermate snel op de onthullingen in Le Canard en opent een onderzoek dat al even snel uitmondt in een mise en examen van het koppel Fillon wegens verduistering van overheidsgeld en misbruik van vertrouwen.

Cui bono?

We kennen de politieke gevolgen. Tegen het advies van de meeste van zijn partijgenoten in klampt François Fillon zich vast aan zijn kandidatuur. Hij wil nog steeds in zijn kansen geloven. Het presidentschap lag voor het grijpen. En nu dit! In de peilingen gaat Fillon fel achteruit. Het is een complot, schreeuwt hij. Er zijn zoveel parlementsleden die iemand van hun familie aanwerven als assistent. Bij de socialisten is dat schering en inslag. Iemand heeft de informatie i.v.m. het contract van zijn vrouw aan de pers gelekt. En Penelope heeft wel degelijk arbeid verricht als zijn parlementaire medewerkster.

Maar Le Canard enchainé komt met nieuwe onthullingen. Fillon blijkt voor zijn campagne peperdure kostuums als cadeau aanvaard te hebben van een bevriende zakenman. ‘Zie je De Gaulle al kostuums aanvaarden van een bevriend zakenman?’, persifleren de aanhangers van Sarkzoy in de coulissen. Macron stijgt ondertussen in de peilingen… en mag het in de tweede ronde opnemen tegen Marine Le Pen. Cui bono? A qui profite le crime?

Zelfverrijking

We zijn inmiddels meer dan drie jaar verder. Vorige maandag veroordeelde de rechtbank in Parijs François Fillon voor de ‘fictieve job’ waar hij zijn echtgenote van zou hebben laten profiteren tot vijf jaar cel, waarvan twee effectief. Hij mag ook tien jaar lang geen openbaar ambt meer uitvoeren. Penelope Fillon is samen met haar man veroordeeld. Zij kreeg drie jaar met uitstel en moet een boete van 375.000 euro betalen. Ook Fillons andere parlementaire medewerker Marc Joulaud is wegens medeplichtigheid veroordeeld. ‘Fillon heeft zijn persoonlijke belangen laten voorgaan op het algemeen belang met de bedoeling zichzelf te verrijken’, oordeelde de rechtbank.

De Fillons moeten ook meer dan een miljoen euro schadevergoeding betalen aan de Assemblée nationale, in rechte de ‘werkgever’ van Penelope Fillon, die zich burgerlijke partij had gesteld. Dit is nooit gezien in de geschiedenis van de Vijfde Republiek. Een eerste minister die veroordeeld wordt wegens het verduisteren van overheidsgeld en misschien naar de gevangenis moet. De advocaten van het koppel hebben aangekondigd dat ze in beroep gaan. Er komt dus een tweede proces Fillon.

Druk van hogerhand?

Dat tweede proces zou wel eens een verrassende wending kunnen nemen. Want Fillon had wel wat gelijk toen hij drie jaar geleden sneerde dat zijn inbeschuldigingstelling op een uitgekiend scenario leek. Justitie was er inderdaad wel bijzonder snel bij om een procedure tegen hem op te starten na de eerste artikels in Le Canard enchainé. Nog geen maand nadat het Parquet national financier (PNF) de zaak in februari 2017 naar zich toe getrokken had, had Fillon een proces aan zijn broek. Daar is nu een element bijgekomen die de vermoedens van Fillon lijken te staven.

Eliane Houlette, de vroeger chef van het PNF, heeft voor de onderzoekscommissie die het Frans Parlement in het leven heeft geroepen om de ‘obstakels voor een onafhankelijke rechtsvoering’ te onderzoeken deze maand verklaard dat ze van hogerhand, met name door het parket generaal, onder druk gezet is om de zaken snel te doen gaan toen ze in het voorjaar van 2017 de zaak Fillon op haar bureau kreeg.

‘De vragen van het parket generaal waren uitermate gedetailleerd en ik heb ze ervaren als een enorme druk.’ Voor de advocaten van François Fillon zijn deze uitspraken natuurlijk gefundenes fressen. Want wie anders dan iemand binnen de politieke hiërarchie kan het parket generaal opdracht geven er haast bij te zetten? De minister van Justitie? Of kwam de druk van nog hogerop? Misschien moet het echte proces Fillon nog beginnen.

Marc Ladreit de Lacharrière

Vijf jaar cel voor François Fillon