Ben ik als burger intrinsiek verantwoordelijk en dus schuldig voor wandaden een eeuw geleden gepleegd in Congo-Vrijstaat, het private imperium in centraal-Afrika van koning Leopold II? Ben ik als ‘kind van de kolonie’ (omdat ik er geboren ben) aansprakelijk voor het kolonialisme van de Belgische staat?

Meer nog, zijn alle blanke Belgen collectief verantwoordelijk voor misdaden die ze zelf niet hebben begaan, hun rechtstreekse verwanten evenmin? Ben ik wezenlijk schuldig enkel en alleen omdat ik blank ben? En moet ik mij verontschuldigen tegenover zwarte medeburgers omdat zij zich gekwetst voelen door pijn en onrecht van honderd jaar geleden? Want daar gaat het nu om: nauwelijks waren standbeelden van Leopold II gevloerd, of de vraag naar het aanbieden van excuses namens België of de Belgische bevolking stond plots weer op de politieke agenda.

Is het niet vreemd om excuses te eisen van zij die niets misdaan hebben? Dat zij die geen directe schade hebben geleden herstel vragen voor wandaden die gepleegd werden toen ze nog niet geboren waren? Als ik excuses moet aanbieden voor de imperiale wandaden van Leopold II, moet ik dan ook geen excuses aanbieden voor de plunderingen van de Indonesische archipel door de Vereenigde Oostindische Compagnie? En voor het onheil aangericht door de conquistadores in het kielzog van Colombus? Enzovoort, enzovoort?

De vergelijking met excuses door de Nederlandse koning aan Indonesië houdt geen steek. Nederland voerde een bloedige koloniale oorlog van 1945 tot 1949 waarbij 97 000 Indonesiërs sneuvelden. Daarvoor zei koning Willem-Alexander ‘sorry’, niet voor de leegroof door de VOC (vergelijkbaar met Congo-Vrijstaat).

‘Het donkere continent’

Een standbeeld van Colombus werd onthoofd, dat van Churchill beklad. Zullen we voortaan Paul-Henri Spaak ook bannen uit de publieke ruimte? of zal zijn dochter Antoinette excuses aanbieden voor zijn racistisch project, dat de Belgische staatsman samen met de Duitse Bondskanselier Konrad Adenauer in 1957 promootte? Racistische termen — ‘a New Deal for the dark continent,’ zoals vermeld in Business Week van 20 april 1957 — vormden de basis voor wat decennia later de samenwerkingsakkoorden van Lomé en vervolgens Cotonou zouden worden tussen Europa en de voormalige kolonies (meer hierover vindt men in Eurafrica, The untold story of European integration and colonialism van Peo Hansen en Stefan Jonsson). Zo kunnen we blijven doorgaan als de geschiedenis gaat deel uitmaken van het ‘nu’ en niet langer tot het verleden behoort of wordt beoordeeld vanuit haar specifieke tijdsgeest.

De wandaden zijn erkend

In De Afspraak zei CD&V-voorzitter Joachim Coens dat ‘we in het reine moeten komen met en best een erkenning doen van ons koloniaal verleden.’ Nochtans hebben historici, zowel in Congo als in België, de feiten onder Leopold II en onder het Belgische koloniale beleid al erkend in wetenschappelijke publicaties. De wandaden zijn gekend én erkend. Van ontkenning is geen sprake.

Als emeritus hoogleraar geschiedenis weet Marc Van den Wijngaert dat ook wel. Toch vindt hij dat de Belgische regering excuses moet aanbieden omdat koning Filip niet verantwoordelijk kan zijn voor de fouten van zijn bedovergrootoom. ‘De band ligt heel ver in het verleden om dat te verwachten. Dat is een beetje overdreven,’ aldus de koningshuiskenner. Anders gezegd, niet de afstammelingen van Leopold II zijn verantwoordelijk, ook niet van de nobiljons van de Generale die Congo leeggeroofd hebben. Wel u en ik zijn collectief verantwoordelijk. Spa-voorzitter Conner Rousseau is het daarmee eens.

Totalitaire benadering

De Franse filosoof Michel Onfray stelt dat collectieve verantwoordelijkheid thuishoort in totalitaire regimes. Dat was precies de handelswijze van de nazi: alle Joden collectief schuldig achten voor daden van andere tijdgenoten of leden uit hun gemeenschap in het verleden. Het is een dubieus en gevaarlijk pad dat de weg effent voor religieus en rassengeweld (Taliban, Rohingya, Hutu en Tutsi en zo meer). Of zijn wij — ‘beschaafde volkeren in Europa’ — dat stadium voorbij?

Misschien, maar de fase van politieke polarisatie alvast niet. Trump is het resultaat van zo’n extreme politieke polarisatie in de VS. Populistische of extreme reflexen van een electoraat zijn het resultaat van een attitude die maakt dat emancipatie en mentaliteitswijzigingen niet meer gezien worden als een proces van bewustwording en morele groei, maar integendeel een instant product moeten zijn dat meteen afgedwongen of bereikt dient te worden. Zo wordt een compleet andere context van geweldpleging in de VS die de moord op George Floyd veroorzaakt, naar hier gekatapulteerd en in geen tijd moet Leopold II tegen de vlakte. Meteen!

Witte superioriteit?

Activisten beroepen zich voor die beeldenstorm op blank racisme. Tegelijk verkondigen ze dat er geen rassen bestaan (in Duitsland willen de Groenen het woord ‘ras’ uit de Grondwet). Rassen bestaan niet, maar discriminatie wel? Ja, op basis van huidskleur, maar dan alleen ‘wit racisme’. Want dat zit ingebakken in ‘witte superioriteit’. Of zoals de zwarte Britse activiste Reni Eddo-Lodge het stelt ‘is racisme puur een kwestie van witheid’ (Waarom ik niet meer met witte mensen over racisme praat). Blanken zijn dragers van een racisme-gen!

Superioriteit is kennelijk ook een monopolie van witheid. Nochtans, de preambule van het Arabisch Charter voor de Mensenrechten blinkt ook niet uit in bescheidenheid — lees er Delsols Le Crépuscule de l’Universel (p99) maar op na. En was slavernij ook geen wit monopolie? Neen, sommige moslimlanden zoals Tsjaad, Mauritanië, Niger, Mali en Soedan beriepen zich recent nog voor het hebben van slaven op de Koran.

Spijt en boetedoening

Allemaal goed en wel, maar ‘beschaafde volkeren’ erkennen fouten uit hun verleden en bieden daarvoor excuses aan. In Rusland weigerde Gorbatsjov na de val van de Sovjet-Unie boetvaardigheid voor de wandaden van het communisme, Poetin gaat zelfs zo ver Stalin te rehabiliteren. Voor Xi Jinping is er in het ergste geval sprake van ‘zware fouten’ onder Mao. Het standpunt van Erdogan over de Armeense genocide is bekend. En of Arabische naties ooit excuses zullen aanbieden voor hun slavenhandel is twijfelachtig. In 2015 verklaarde de Japanse keizer Akihito dat ‘generaties geboren na de Tweede Wereldoorlog geen spijt moeten betuigen voor fouten die begaan werden door anderen’. Bestaat er dan toch een ‘witte suprematie’ die zich geroepen voelt tot spijt- en boetedoening?

Herstelbetalingen

Misschien wel. Maar na excuses volgen logischerwijs herstelbetalingen. Tenzij het allemaal slechts schijn was? Zoals de nooit ingeloste belofte van voormalig minister van Buitenlandse Zaken, Louis Michel, aan de nakomelingen van Patrice Lumumba. Of het Congolese volk ooit beter zal worden, als België genereus compensaties gaat betalen voor de wandaden van Leopold II en de Belgische kolonisatie, zal moeten blijken.

Congolese activisten en ngo’s denken nog met bitterheid terug aan de passiviteit van de Belgische regering en de parlementaire onderzoekscommissie Grote Meren naar de plundering van bodemrijkdommen amper enkele jaren geleden. Geen ‘Rood Rubber’ van een eeuw geleden, maar ‘Rood Kobalt’ voor onze mobieltjes en elektrische auto’s!

Onvoldoende ‘geëvolueerd?’

Zitten de Congolezen te wachten op Belgische excuses? In 2001 stak president Joseph Kabila in de Belgische senaat nog een lofrede af op Leopold II, de stichter van le grand Congo! In mijn geboortestad Kolwezi boetseerde kunstenaar Alfred Lyiolo de bustes van de belangrijkste personaliteiten uit de geschiedenis van Congo: de Belgische koningen Leopold II en Boudewijn, Lumumba, Kasavubu, Tshombe, Hammarskjöld, Mobutu, Laurent-Desiré Kabila, Joseph Kabila. Félix Tshisekedi, president sedert januari 2019, werd eraan toegevoegd op de Place de l’Indépendance.

Lees verder onder de afbeelding.

Erik Bruyland | Doorbraak.be

In Kolwezi (DR Congo) staan Lumamba en Boudewijn samen op de Place de l’Indépendance.

Heel wat Congolese intellectuelen beschouwen Leopold II als de grondlegger van hun natie. Zijn buste werd in Lubumbashi pas uit het nieuwe provinciegebouw verwijderd, nadat ‘dekoloniale stemmen’ uit Brussel schande hadden geroepen. Zijn de Congolezen achterlijk? Onvoldoende ‘geëvolueerd’? Of gaat het hier weer om een uiting van wit superioriteitsdenken en neokoloniaal paternalisme? Alsof de Congolezen niet zelf kunnen oordelen over hun eigen geschiedenis.

Historische verantwoordelijkheid

Laat de Congolezen zelf beslissen wat er met Leopold II moet gebeuren op hun grondgebied. Maar als Leopold II weg moet, kunnen de standbeelden van Laurent-Désiré Kabila, verantwoordelijk voor de dood van honderdduizenden Hutu-vluchtelingen, dan nog overeind blijven? Leopold II was verantwoordelijk voor ‘Rood Rubber’ en afgehakte handen, de Kabila’s voor kinderarbeid en de dood van duizenden ‘creuseurs’, delvers naar kobalt. ‘Rood Kobalt’ een eeuw na Leopold II!

Of gelden ook hier weer twee maten, twee gewichten? En eens te meer de ‘racistische visie’ dat de Afrikanen geen eigen verantwoordelijkheid dragen voor hun geschiedenis, dat ze geen mede-actoren waren van hun geschiedenis? Alsof zwarte, Congolese leiders niet medeplichtig geweest zijn aan de slavenhandel en aan collaboratie met de blanke bezetter?

Waarmee ik niet gezegd heb dat het kolonialisme geen ravage heeft aangericht. Dat het de endogene dynamiek van eigen politieke structuren niet zou hebben ontwricht en vernietigd! Wat Congo-Vrijstaat betreft, toonde historicus Zana Etambala uitvoerig aan in zijn boek Congo 1875-1914, Veroverd, Bezet, Gekoloniseerd, hoe onmenselijk die bezetting is geweest. Maar elk volk moet zijn eigen geschiedenis verwerken en er lessen uit trekken.

Marc Van den Wijngaert

Hitler en de Belgen

‘Collectieve verantwoordelijkheid’ hoort bij totalitaire regimes