Joseph Schmittbiel is een theatermaker uit de Elzas. Hij is actief als schrijver en vertaler voor het theater. De ideale persoon om een stand van zaken op te maken over taal, cultuur en politiek in de Elzas. Wido Bourel sprak met hem.

Joseph Schmittbiel (54) is geboren en getogen in Neudorf, een wijk in het zuiden van Straatsburg. Hij komt uit een katholiek praktiserend milieu. Vader was een ambachtsman. Schmittbiel is vertaler van opleiding, gediplomeerd aan het Instituut voor vertalers en tolken van Straatsburg waar hij nu ook les geeft.

Passie voor theater

Van waar die interesse voor de Elzassische beweging?
‘De Elzas heeft me altijd geboeid. Mijn ouders spraken Elzassisch zoals de meerderheid van de volwassenen in mijn jeugd. Frans was de taal op school, op televisie en in de media.’

‘Mijn vader bezat een bibliotheek met boeken over de Elzas. Ik las veel over de geschiedenis en de politieke situatie van mijn land. Die lectuur heeft van mij echter geen politicus gemaakt, want mijn grote passie werd het theater.’

‘Ik had het geluk van theater mijn beroep te kunnen maken. Ik heb ook mijn eigen theatergezelschap opgericht, het Birschtefawriktheater (1994-2006), en veel voor het theater geschreven en vertaald. Ik tracht hedendaags theater in het Elzassisch te brengen.’

Naast uw werk voor theater heeft u ook enkele boeken uitgegeven?
‘In 2016 heb ik Nos années françaises, een roman van de dichteres Marie Hart in het Frans vertaald. De oorspronkelijke editie, in 1921 in het Elzassich geschreven, werd onmiddellijk door de Franse autoriteiten verboden. Het boek geeft een ontnuchterende kijk op de machtsovername van de Franse autoriteiten in de Elzas na 1918.’

‘In 2018 heb ik ook een boekje uitgegeven dat goed werd onthaald: Alsace des questions qui dérangent. Zoals de titel het suggereert gaat het om niet politiek correcte vragen over de Elzassiche problematiek in een kort bestek.’

‘Onlangs heb ik ook de vertaling voltooid van een boeiende, maar onafgewerkte en onuitgegeven tekst Heimat zwischen Hammer und Amboß, van de Elzassische katholieke volksvertegenwoordiger Marcel Sturmel (1900-1972). De Elzas zit tussen hamer en aambeeld, inderdaad. Sturmel was een groot figuur van het Elzassich autonomisme, volksvertegenwoordiger voor Altkirch tussen 1928 en 1944. De Fransen hebben van de epuratie geprofiteerd om hem monddood te maken.’

Gigantische budgetten voor de francofonie

Hoe beoordeelt u de cultuurpolitiek in de Elzas?

‘Ik heb al die jaren, de Franse culturele politiek kunnen waarnemen. Frankrijk doet alsof het de streektalen promoot. In werkelijkheid laat het ze langzaam sterven met medewerking van de lokale politici. De francofonie kan rekenen op gigantische budgetten, wij op de kruimels.’

‘Een voorbeeld: de cabaretier Germain Muller, overleden in 1994, was als toneelschrijver en acteur een van onze grote persoonlijkheden. Vandaag is hij vergeten. Hij schreef een fantastisch theaterstuk dat ik in het Frans vertaalde : ‘Enfin… redde m’n nimm devun (Enfin… we spreken er niet meer over). Het is een tragikomedie, een geweldige schets van de Elzas tijdens de oorlogsjaren 1939-1945.’

‘In een normaal land zou dit werk als klassieker op het programma van de studerende jeugd staan. Maar het Frans onderwijs toont geen interesse.’

Spreekt de jeugd nog Duits en Elzassisch?
‘Mijn kinderen zijn 16 en 18 jaar oud en spreken perfect Elzassich. Maar op school kwamen ze niet één klasgenoot tegen die een conversatie in het Elzassich met hen kan voeren. De situatie is minder rampzalig op het platteland. Maar het is in de grote stad dat je de tendensen van de toekomst waarneemt. Veel Elzassers die de streektaal kenden lieten na met hun kinderen Elzassich te spreken. Ze waren bang dat ze slecht Frans zouden spreken en, hierdoor, hun toekomst hypothekeren.’

‘Een belachelijke redenering, maar het Franse ministerie van onderwijs heeft er voor gezorgd dat dit verhaal decennialang werd verspreid. En de meeste Elzassers zijn dat gaan geloven….’

Zwitsers model

Honderd jaar geleden sprak 96% van de Elzassers nog Duits of Elzassisch. Wat is de situatie tegenwoordig?
‘Volgens beschikbare cijfers zouden 600.000 Elzassers, op een totaal van 2 miljoen, nog Elzassisch spreken. Als men in enquêtes vraagt of ze nog Elzassisch spreken neigen de mensen ertoe om “ja” te antwoorden. Straffer nog, ze verklaren dat ze het nog elke dag spreken. Dit moet je wel met een korreltje zout nemen. Wat ik vaststel is dat hun taal heel arm is geworden. Ze gaan snel over tot het Frans om zich uit te drukken. Ze beschikken over te weinig woordenschat om vlot te kunnen spreken.’

Hoe is het zo snel zo ver kunnen komen?
‘De kinderen van de generaties “natuurlijke” sprekers die in de laatste vijftig jaar overleden zijn spreken de taal niet meer. Het werkt zo: de eerste generatie spreekt en verstaat de taal van de ouderen; de tweede generatie verstaat nog Elzassisch maar spreekt het niet meer; de derde generatie spreekt het niet meer, verstaat het ook niet en gebruikt enkel nog de taal van de kolonisator.’

‘Laten we duidelijk zijn: het Duits en Elzassisch zitten in slechte papieren in de Elzas. Parijs heeft alles in handen: de subsidies, de jobs en de schoolprogramma’s. Bovendien maken sommige verenigingen pro-Duitse taal ruzie met andere die pro-Elzassische streektaal zijn, en omgekeerd. Mijn mening is: beiden zijn nodig en het Zwitsers model toont dat het werkt. Het Hoogduits versterkt enorm de beheersing van het dialect. Frankrijk is over heel de wereld dé vijand van de diversiteit, een genadeloze predator voor culturen die het als minderwaardig beschouwt.’

Tweede Wereldoorlog

En wat met het onderwijs?
‘10 % van de leerlingen in de Elzas gaat naar paritair tweetalige klassen Frans-Duits. Dat gebeurt voornamelijk bij de ABCM school die uitstekend werk verricht. In het officieel Frans onderwijs is het een ander verhaal. Het niveau van de tweetalige klassen is overgewaardeerd. Frankrijk zal nooit competent zijn om een andere taal dan het Frans te onderwijzen.’

Is het dialect door Frankrijk ‘misbruikt’ om het Duits af te remmen?
‘Het Franse principe is altijd geweest: geen open oorlog tegen het Elzassisch dialect. Maar wel, zo veel mogelijk, het Elzassisch loskoppelen van het Duits. Men tolereert bijvoorbeeld het amateurtoneel in het Elzassisch. Maar beroepsgezelschappen uit Duitsland worden zelden uitgenodigd om in de Elzas te komen spelen.’

‘Het Duits, dat was voor Parijs het probleem. De gelegenheid om het Duits uit te schakelen deed zich voor na de Tweede Wereldoorlog. Vervelend voor Frankrijk was wel dat de Elzassers massaal keken naar de Duitse en Zwitserse televisiekanalen. Maar dat is nu, met internet, achterhaald.’

‘Tot in de jaren 1990 hadden wij, na een lange strijd, een tweetalige paritaire status voor het Elzassisch bekomen. Maar het Duits werd als een vreemde taal benaderd: twee uren les per week vanaf de leeftijd van 11 jaar. Als ik kijk naar mijn generatie stel ik vast dat vele vrienden, na acht jaar Duitse les, niet in staat waren in München een glas bier te bestellen!’

Immersieonderwijs

Het Duits als taal van het nationaalsocialisme?
‘De Fransen profiteerden van de epuratie om de regionalistische en autonomistische oppositie te doen zwijgen. Plots waren dat allemaal nazi’s. De Franse propaganda heeft decennia lang verteld dat de autonomistische beweging de oorzaak was van alle ongelukken. Tot vandaag zijn er bij ons mensen die denken dat de kleuren van onze Rot un Wiss vlag een andere versie is van de nazivlag. Terwijl de nazi’s juist deze vlag hadden verboden. Meer dan waar ook heeft Parijs in de Elzas de boodschap “Duits = nazi” verspreid. Vele Elzassers zijn dat gaan geloven en willen niets meer horen van een autonomistische politiek.’

Is er op taalgebied nog licht in de duisternis?
‘Wat mij betreft geloof ik in het nieuw idee van het immersieonderwijs. Dit houdt in dat eentalig Duits onderwijs aanvangt vanaf de kleuterschool. Er zijn al twee kleuterscholen die momenteel immersieonderwijs organiseren.’

‘Ik steun dit initiatief , maar de resultaten moeten we nog afwachten. Zo niet is de ABCM school de belangrijkste pilaar voor tweetaligheid. Spijtig genoeg bereikt deze school nog niet het hele grondgebied.’

In een volgend artikel spreken wij verder met Joseph Schmittbiel over de politiek in de Elzas.

Marcel Sturmel

De Elzas tussen hamer en aambeeld