De sprookjesachtige poëzievoordracht van Amanda Gorman tijdens de inauguratie van de Amerikaanse president Joe Biden draait almaar meer uit op een nachtmerrie voor het vrije woord. Politiek correcte comités buigen zich over de vertaling van haar gedicht. Gorman zelf weigert het gesprek aan te gaan.

Charmante draak

Het begon als een sprookje: de stralende zwarte vrouw in een lange gele jas die met sierlijke handgebaren op 20 januari het gedicht, ‘The hill we climb’ bracht over unity en diversity voor de inauguratie van democraat Joe Biden. Een iconisch en hoopvol beeld van hoop en verzoening dat zelfs literaire knorpotten even doet vergeten dat het om een draak van een tekst gaat, vol bombastische en afgeleefde beelden. Eerder een promo-tekst dan poëzie. Roerend was het wel. Zoals zo vaak, bleek de praktijk echter ietsje grimmiger dan het aandoenlijke mantra over eenheid en diversiteit – zeker wanneer er grote blikken met termen als ‘verdraagzaamheid’ worden opengetrokken.

We weten al een poosje dat in ons taalgebied de vertaalopdracht voor de Hollandse kaaskop Marieke Lucas Rijneveld werd aangevochten wegens te wit. Identitaire, racistische boventonen, maar voor de goede zaak! Rijneveld gaf deemoedig haar vertaalopdracht terug en beloofde op haar blanke zieltje dat ze nooit meer teksten van niet-witte mensen in het Nederlands zou omzetten.

Te wit gewogen

In Spanje ging het er nog harder toe: de blanke Catalaanse Shakespeare-vertaler Victor Obiols had een getekend contract op zak voor de vertaling. Een intussen verontruste uitgever verscheurde die overeenkomst. Obiols haalde gefrustreerd uit op de sociale media. Hij vroeg zich af of hij nog Homerus mocht vertalen, want niet alleen is hij helaas geen zwarte, activistische vrouw, maar ook geen Griek uit de achtste eeuw voor Christus. Uit wanhoop heeft deze te wit gewogen vertaler nu een lied geschreven voor Amanda Gorman.

In het lome land van Mutti Merkel hebben ze met de spreekwoordelijke Duitse grondigheid dé oplossing gevonden: een politiek correct leescomité. Het echte vertaalwerk werd door het Hoffmann Verlag aan de ervaren vertaalster Uda Strätling uitbesteed. Die is ontegensprekelijk van vrouwelijk kunne, maar toch nog heel erg ‘wit’. De Duitse uitgever omringde haar daarom met zowel een zwarte als een gesluierde vrouw, beiden zonder enige vertaalervaring. Als ‘ambtenaren van waarheid’ moesten zij genoeg genderstream en activisme in gedicht te brengen. Dat het metrum van de Duitse vertaling het gedicht daardoor op krukken loopt, zal hun worst wezen. Het gaat hen over het overbrengen van de juiste boodschap, net zoals bij de door Stalin niet meteen dood gefolterde ‘sociaal-realistische’-arbeidersdichters.

Politiek correct watermerk

Hopelijk wordt de inzet van politiek correcte leescomités bij literaire werken geen trend in de al zo benepen en conformistische Vlaamse literaire wereld. In Vlaanderen werd het politieke correcte stempel jarenlang gezet door de onontkoombare linkse machtsmens en netwerker Jos Geysels, die onder meer in de jury van de debuutprijs ‘De Bronzen Uil’ zetelt. Lijzige Jos kan echter met gerust hart gaan rentenieren in Zuid-Frankrijk. Door zelfcensuur en conformisme maken dat zijn maakbare woke-wereldbeeld een dwingende norm wordt – op enkele uitzonderingen na zoals de ontembaar tedere Delphine Lecomte.

Zelf hoor ik tot mijn verbijstering al af en toe mensen in literaire comités of jury’s opperen of het wel kan dat een verkrachtingsscène vanuit het standpunt van een mannelijke personage wordt beschreven. De kracht van literatuur om de hokjes van het alledaagse te overstijgen en ook de minder fraaie kantjes van het menselijk specimen open te leggen, wordt almaar vaker versmacht door autoritaire moraalridders. (Zie ook de defenestratie zonder voorafgaand publiek debat van Jef Geeraerts’ Black Venus uit de literaire canon.)

Communicatiebrug opgehaald

Wat zegt Amanda Gorman zelf over de verdeeldheid die haar gedicht veroorzaakt? Het pijnlijke is dat de bevlogen schrijfster van ‘de uitgestrekte armen’ weigert om een gesprek met Europese journalisten aan te gaan. Voor Duitsland mocht alleen Der Spiegel haar via een agentschap benaderen. Zij beantwoordde slechts vooraf uitgeschreven vragen en gaf alleen schriftelijk antwoord op die vragen die haar zinden. Die antwoorden moesten onverkort gepubliceerd werden, alsof het een regeringsbericht voor De Pravda was. De principes van openheid en diversiteit lijken voor haar in de praktijk niet zo’n vaart te lopen. Wat zij in Der Spiegel wel wilde notificeren, is dat zij zich in 2036 kandidaat wil stellen voor het presidentschap van de Verenigde Staten.

Wie een werkelijk moedige vrouw en een formidabele schrijfster wil lezen, kan beter soelaas zoeken bij de in maart 2021 overleden Nawal El Saadawi. Die Egyptische feministische gynaecologe was niet alleen één van de meest moedige tegenstanders van het patriarchaat en islamisten – de Moslimbroeders gooiden haar in de cel – maar tevens een verpletterend originele auteur met romans als De val van de imam. De dood van deze door moslimfundamentalisten gehate dame kreeg in de Vlaamse pers amper aandacht, zelfs niet via de gespecialiseerde kanalen zoals PEN-Vlaanderen. Was ze hiervoor te tegendraads? Wie een grote dame wil lezen die moedig tegen de stroom roeit, vergeet het marketingfenomeen Amanda Gorman en lees El Saadawi.

Marijke Lucas Rijneveld

Amanda Gorman: politieke correctheid kaapt poëzie