Donderdag 29 december las uw correspondent in het weekblad De Groene Amsterdammer een artikel over de rechts-liberale VVD. Daarin werd een VVD-prominent aangehaald: ‘Behalve op defensie zijn we op geen enkel thema meer leidend.’

Twee dagen later bevatte dagblad NRC Handelsblad een reconstructie van de bezuinigingen op defensie van de afgelopen drie decennia. ‘Rutte dwong af dat Defensie “de genadeklap” kreeg.’ De Nederlandse premier Mark Rutte is leider van de VVD.

Vooruitgangsliberalisme én volksconservatisme

Vanaf de oprichting in 1947 huisden er twee zielen in de VVD-borst. De ene stroming hechtte waarde aan zuivere liberale principes, aan zelfontplooiing en aan rechtstatelijke bescherming van het individu tegen de overheid. Deze op het centrum gerichte liberalen hebben al vijftig jaar een voorkeur voor coalities met het links-liberale D66 en de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid (PvdA).

De andere stroming benadrukte het belang van burgers die door eerlijk werk vooruitkwamen en zo de samenleving droegen. Die burgers verdienden het niet om door bepaalde politieke stromingen afgeschilderd te worden als ‘klootjesvolk’. In plaats daarvan moest de overheid bescherming bieden tegen criminaliteit. Die conservatief-liberalen werkten bij voorkeur samen met het christendemocratische CDA. Het artikel in De Groene Amsterdammer spreekt van ‘vooruitgangsliberalisme’ en ‘volksconservatisme’.

De VVD heeft zowel liberale als conservatieve kenmerken. D66 werd deels opgericht door voormalige VVD’ers die hun eerdere partij te conservatief vonden. De uittocht van sociaal-liberalen naar D66 maakte de VVD in praktijk een rechts-liberale partij, al zijn er altijd VVD-leden gebleven die net zo goed bij D66 hadden kunnen zitten. Hans Wiegel, partijleider van 1971 tot 1982, sprak regelmatig van ‘de mensen in het land’. De ‘liberalen’ in de VVD hadden daar moeite mee. Partijen hoorden uit te gaan van principes, van overtuigingen. Tijdens verkiezingscampagnes moest geprobeerd worden mensen daarvan te overtuigen, niet om kiezers ‘naar de mond te praten.’

Kringverjaardag

De Groene Amsterdammer constateert dat de VVD onder Rutte een stap verder gegaan is dan Wiegel. Het huidige modewoord is de ‘kringverjaardag’: op verjaardagen en familiebijeenkomsten luisteren naar wat mensen zeggen en daar vervolgens politiek mee aan de slag gaan. Het heeft de VVD geen windeieren gelegd: vier keer grootste partij op rij. Maar binnen de partij klinkt steeds vaker de vraag wat twaalf jaar de premier leveren heeft opgebracht. In welk opzicht is Nederland nu anders dan wanneer Rutte nooit premier was geweest?

Een tweede probleem: waar stáát de partij voor? ‘De VVD is goed geworden in problemen oplossen die direct voor ons liggen. Maar als je twaalf jaar lang alleen maar dat doet wat op je bureau landt, dan kijk je nooit over dat bureau heen. Je kunt heel veel verkiezingen winnen zonder visie, maar je kunt er uiteindelijk niet een land mee besturen’, aldus Mark Thiessen, voormalig campagnestrateeg van de VVD. Op het congres van afgelopen november voelde hij zich nog voldoende verbonden met de partijtop om het voor hen op te nemen tegen kritische leden. Van hem is de uitspraak dat de VVD alleen op defensie nog leidend is.

Bezuinigen op het leger

NRC Handelsblad publiceerde een uitbreid artikel met als titel: ‘Hoe Nederland het leger decimeerde’. Na de val van de Berlijnse Muur (1989), de Duitse hereniging (1990) en de opheffing van de Sovjet-Unie was de Koude Oorlog voorbij. Daarmee leek de noodzaak verdwenen om te investeren in defensie. Nederland werd van 1989 tot 1994 geregeerd door een coalitie van CDA en PvdA, het derde kabinet van CDA-premier Ruud Lubbers. Wim Kok, in 1986 PvdA-fractievoorzitter en -partijleider geworden, was minister van Financiën. Onder Kok was de PvdA de noodzaak gaan inzien van gezonde overheidsfinanciën. Dat nam niet weg dat de partij, die ook de defensieminister leverde, dan het liefste begon met bezuinigen op het leger.

Kok werd in 1994 premier, van twee ‘Paarse’ kabinetten van PvdA, VVD en D66 (1994-1998 en 1998-2002). De regeringsdeelname van de VVD had in theorie de bezuinigingen op het leger kunnen tegengaan. De Nederlandse rechts-liberalen zijn vanaf de oprichting van de NAVO in 1949 voorstanders van dit bondgenootschap. VVD-medeoprichter Dirk Stikker was van 1961 tot 1964 (om gezondheidsredenen afgetreden) de eerste Nederlandse secretaris-generaal van de NAVO.

Polarisatie

In de jaren zeventig, toen Nederland felle polarisatie kende tussen links en rechts (Wiegel positioneerde de partij toen nadrukkelijk als rechts; nvdr), was de VVD de enige Nederlandse partij die onvoorwaardelijk achter het trans-Atlantische bondgenootschap en het leger bleef staan (de christendemocraten zaten met het praktische probleem dat een deel van de achterban sympathiseerde met de kerkelijke vredesbeweging; nvdr). Zelfs toen de NAVO eind 1979 besloot dat in West-Europa kruisraketten geplaatst moesten worden.

Maar ook al leverde de VVD van 1994 tot 2007 telkens de minister van Defensie, op het leger bleef men bezuinigen (een reden voor Joris Voorhoeve om na 1998 niet opnieuw defensieminister te worden; nvdr). Ook nadat Jan Peter Balkenende in 2002 CDA-premier werd. Dat jaar spraken de NAVO-lidstaten voor het eerst over een norm van twee procent van het bbp naar militaire uitgaven. Een norm waar Nederland nooit aan voldaan heeft. Ook al leverde Nederland van 2004 tot 2009 in Jaap de Hoop Scheffer (partijgenoot van Balkenende, diens voorganger als partijleider; nvdr) de secretaris-generaal van de NAVO.

Genadeklap

Volgens NRC Handelsblad vormde het uitbreken van de kredietcrisis in 2008 de genadeklap. Volgens Rutte, premier geworden in 2010, dwong de financiële crisis ’tot scherpe keuzes’. Dat tegen de zin van Defensieminister Hans Hillen (vertegenwoordiger van de rechtervleugel van het CDA). Het leidde binnen weken na aantreden van Rutte I tot ruzie tussen hem en Rutte. Hun ambtenaren moesten bemiddelen.

Alleen was Rutte als VVD-lijsttrekker in 2010 en 2012 de verkiezingen ingegaan met het standpunt dat er meer geld naar defensie moest. Als premier deed hij het tegendeel. Zelfs na een NAVO-top in Wales in 2014 (die plaatsvond nadat Rusland de Krim annexeerde en vlak nadat het Nederlandse passagierstoestel MH17 was neergeschoten; nvdr) die de twee procent bbp-norm herbevestigde. Terug in Nederland veranderde er financieel niks voor Defensie. Een anoniem VVD-Kamerlid zegt ‘dat je toen zag dat Rutte nu eenmaal geen man van principes is.’ Angelien Eijsijnk, van 2003 tot 2017 PvdA-Kamerlid met indertijd defensie in haar portefeuille, is stelliger. ‘Mark hééft niet zoveel met Defensie.’

Vragen

VVD-politici Hans van Baalen en Han ten Broeke waren goed thuis in internationale betrekkingen en in defensie. Toch werden zij door Rutte consequent gepasseerd als bewindspersonen voor Buitenlandse zaken en voor Defensie. Het verhaal gaat dat zij te onafhankelijk waren, terwijl Rutte zich bij voorkeur omringt met vertrouwelingen. Van Baalen en Ten Broeke stonden bekend als rechts binnen de VVD. Speelde mee dat zij waarschijnlijk niet hadden willen bezuinigen op het leger?

Na de verkiezingen van 2003 liepen coalitiebesprekingen tussen CDA en PvdA deels stuk, omdat het CDA de Amerikaanse invasie van Irak ‘politiek’ wilde steunen, terwijl de PvdA die veroordeelde. Die politieke steun zal geholpen hebben om CDA-buitenlandminister De Hoop Scheffer NAVO-secretaris-generaal te maken. Waarom heeft het CDA, tot 2010 grootste partij, na diens benoeming toch niet voldaan aan de twee procent bbp-norm? Theo Francken pleit namens N-VA voor NAVO en Defensie, Jasper Pillen doet dat namens Open Vld. Kunnen zij de VVD hierin nog als bondgenoot beschouwen?

‘Rechtse’ VVD’ers die zich in het verleden herkenden in Wiegel en in Frits Bolkestein (1990-1998) klagen al jaren dat Rutte hen niet wil vertegenwoordigen. Dat zijn de VVD’ers die moeite hebben met de overdracht van nationale soevereiniteit aan de EU en die waarde hechten aan streng beleid op migratie en integratie. Punten waar Rutte zich de afgelopen twaalf jaar niet sterk voor maakte. Nu heeft uitgerekend NRC Handelsblad – onder het hoofdredacteurschap van Peter Vandermeersch (2010-2019) definitief links-liberaal geworden – wereldkundig gemaakt dat Rutte zich evenmin inspande voor het leger. Waarom nog VVD stemmen?

Mark Thiessen

Nederland decimeerde het leger, VVD-premier Rutte gaf de genadeklap